2.1 Pre‐history and Proto‐history – Geographical Factors

1. पूर्वइतिहास ाचा संबंध त्या कालखंडाशी आहे ज्यासाठी कोणतेही लिखित स्त्रोत नाहीत, (कारण इतिहास मुळात लिखित सामग्रीवर आधारित आहे).
2. प्रागैतिहासिक स्थळे ऐतिहासिक स्थळांपेक्षा अनेक बाबतीत भिन्न आहेत.
   • साधारणपणे ते प्रमुख वस्तीअवशेषांच्या स्वरूपात नसतात, तर प्रामुख्याने मानव, वनस्पती आणि प्राण्यांच्या जीवाश्मांच्या स्वरूपात असतात.
   • ते पठार आणि डोंगरांच्या डोंगर उतारावर आणि जवळच्या नद्यांच्या काठावर गच्चीसह आढळतात आणि त्यात कोरडे प्राणी आणि वनस्पती ंचा समावेश आहे.
   • या ठिकाणी पाषाणयुगातील असंख्य दगडी अवजारे सापडली आहेत.
   • हिमपूर्व काळातील अवजारे, वनस्पती, प्राणी आणि मानव यांचे अवशेष त्या वेळच्या हवामानाचे संकेत देतात.
3. प्रोटो-इतिहास:
   • सिंधू संस्कृतीत ख्रिस्तपूर्व तिसऱ्या सहस्रकाच्या मध्यापर्यंत भारतात लेखनाची ओळख झाली असली तरी त्याचा उलगडा अद्याप झालेला नाही.
     • त्यामुळे हडप्पा लोकांना लिहिता येत असले तरी त्यांची संस्कृती ऐतिहासिक अवस्थेत आहे.
   • प्रोटोहिस्टोरिकल एखाद्या समाजात साक्षरतेचे आगमन आणि पहिल्या इतिहासकारांचे लेखन यांच्यातील संक्रमण काळाचा देखील संदर्भ देऊ शकते.
   • प्रोटो-हिस्ट्री हा पूर्वइतिहास आणि इतिहास यांच्यातील कालखंड मानला जातो ज्यादरम्यान एखाद्या संस्कृतीचा किंवा संस्कृतीचा अद्याप लेखन विकसित झालेला नाही, परंतु इतर संस्कृतींनी त्यांच्या स्वतःच्या लेखनात त्याचे अस्तित्व आधीच नोंदवले आहे.
   • हेच चाल्कोलिथिक किंवा तांबे-पाषाणयुगातील संस्कृतींच्या बाबतीत आहे ज्यांचे लेखन नव्हते. इ.स.पू. तिसर् या शतकातच भारतात सुबोध लेखन ाची ओळख झाली आणि अशोकन शिलालेखांनी त्या काळातील ऐतिहासिक पुनर्बांधणीचे ठोस पुरावे दिले.

भौगोलिक घटक[संपादन]।

• पूर्व-ऐतिहासिक काळातील मानवी वसाहत आणि उपजीविकेच्या पद्धतीवर भौगोलिक घटकांचा प्रभाव पडतो.

भौगोलिक नियतिवाद[संपादन]।

• मानवी अधिवास आणि विशिष्ट संस्कृतीची वैशिष्ट्ये भौगोलिक परिस्थितीनुसार आकारास येतात हा सिद्धांत आहे.
• या सिद्धांतात सर्व पर्यावरणीय आणि भौगोलिक परिस्थिती आणि त्यांचा समाजाच्या सामाजिक-आर्थिक आणि राजकीय शक्तींवर होणारा परिणाम यांचा समावेश आहे.
• भौतिक वैशिष्ट्ये आणि एकेकाळी प्रतिकूल वाटू शकणारी पर्यावरणीय परिस्थिती नंतर संभाव्यतः उपयुक्त ठरू शकते.

पॅलिओलिथिक युगातील ग्रीओग्राफिक घटक

1. पॅलिओलिथिक युगात होमो-सेपिअनची उत्क्रांती झाली.
2. मानववंशशास्त्रीय अभ्यासानुसार असे दिसून आले आहे की अनेक शिकार-गोळा करणारे गट त्यांच्या भागातील नैसर्गिक संसाधनांच्या क्षमतेचा पूर्णपणे वापर करत नाहीत आणि ते आपल्या संसाधनांचे संरक्षण करण्यासाठी जाणीवपूर्वक पर्यावरणाच्या शोषणात समजूतदार संयम पाळतात.
3. गंगेचे खोरे आणि केरळ किनारपट्टी वगळता बहुतेक पुरापाषाणकालीन स्थळे खडकाळ टेकड्या आणि लेण्यांच्या उपस्थितीमुळे संपूर्ण भारतात स्थित आहेत. उदा: बेलन व्हॅली (यूपी)।
4. प्लाइस्टोसीन युगामुळे प्राणी आणि वनस्पतींची मुबलक वाढ होऊ शकली नाही म्हणून हा वयाचा माणूस अन्न शिकारी आणि अन्न गोळा करणारा होता. जवळच्या कुटुंबाच्या छोट्या छोट्या गटात तो राहत होता आणि भटके जीवन जगत होता.
5. मध्य भारत आणि पूर्व घाटाच्या दक्षिण भागात ही ठिकाणे दाट आहेत कारण या भागात पुरेसा पाऊस झाला, बारमाही नद्या आहेत, वनस्पतींचे आच्छादन आहे आणि जंगली वनस्पती आणि प्राण्यांच्या अन्न संसाधनांनी समृद्ध आहेत.
6. पुरापाषाण अवजारे/ पुरापाषाण संस्कृतीची मानवाने बनविलेल्या दगडी अवजारांच्या स्वरूपानुसार तसेच हवामान व वातावरणातील बदलानुसार तीन टप्प्यांत विभागणी करण्यात आली आहे.
   • अप्पर पॅलिओलिथिक अवस्थेत लहान साधनांकडे कल होता तो पर्यावरणीय बदलांशी जुळवून घेतल्यामुळे असावा.
   • कारखान्याची ठिकाणे सामान्यत: कच्च्या मालाच्या स्त्रोतांच्या जवळ असतात.
7. मध्य पुरापाषाण युग म्हणजे खालच्या पुरापाषाण युगाच्या तुलनेत स्थळांचे वितरण विरळ आहे.
   • याचे कारण म्हणजे मध्य पुरापाषाण संस्कृती चा विकास वरच्या प्लाइस्टोसीन या उत्तर अक्षांशातील तीव्र थंडी आणि हिमवृष्टीच्या काळात झाला. त्या काळी ग्लेशिएटेड प्रदेशांना लागून असलेल्या भागात तीव्र शुष्कता जाणवत असे.
8. अप्पर-पॅलिओलिथिक वातावरणातील बदलांचा परिणाम मानवाच्या वितरण आणि राहणीमानावर झाला. त्यांपैकी काही खालीलप्रमाणे होते.
   • उंच व उत्तर अक्षांशात अत्यंत थंड व शुष्क हवामान होते.
   • ईशान्य भारतात मोठ्या प्रमाणात वाळवंटांची निर्मिती झाली
   • पश्चिम भारतातील ड्रेनेज पॅटर्न जवळजवळ नामशेष झाला आणि नदीचे प्रवाह “पश्चिमेकडे” स्थलांतरित झाले.
   • या काळात देशातील बहुतांश भागातील वनस्पतींचे आच्छादन कमी झाले.
   • दक्षिण-पूर्व तामिळनाडू, सौराष्ट्र आणि कच्छच्या किनारी भागात समुद्राची पातळी कमी झाल्यामुळे क्वार्ट्ज आणि कार्बोनेट चे ढिगारे विकसित झाले.
   • टर्मिनल प्लाइस्टोसीन दरम्यान नैऋत्य मॉन्सून कमकुवत झाला आणि समुद्राची पातळी कित्येक मीटरने कमी झाली.
   • उत्तर भारतात, काश्मीरच्या वरच्या पुरापाषाण युगात सौम्य हवामानाची सुरुवात होते.
   • थारमध्ये वाढत्या शुष्कतेमुळे वरच्या पुरापाषाणयुगीन स्थळांची संख्या आधीच्या टप्प्यापेक्षा कमी आहे.
   • अप्पर पॅलिओलिथिक वस्त्यांमध्ये पाण्याच्या कायमस्वरूपी स्त्रोतांशी संबंधित असण्याचा एक वेगळा कल दिसून येतो.ग्राइंडिंग स्टोनचा वापर जंगली तांदळासारख्या वनस्पतींच्या पदार्थांवर प्रक्रिया करण्यासाठी झाला असावा.
9. कडक व शुष्क हवामानामुळे वनस्पतींच्या जीवाश्मांमध्ये गवताळ प्रदेशाचे अस्तित्व दिसून येत असले तरी वनस्पती विरळ होत्या.
   • मानवी लोकसंख्येला परकीय अन्नस्त्रोतांचा सामना करावा लागला आणि म्हणूनच कोरडवाहू आणि अर्धशुष्क प्रदेशात अप्पर पॅलिओलिथिक स्थळांची संख्या फारच मर्यादित आहे.
10. राजस्थान, मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्रातील ४० हून अधिक ठिकाणी शहामृगाच्या अंड्याच्या कवचाचा एक महत्त्वाचा शोध लागला आहे, ज्यावरून असे दिसून येते की शुतुरमुर्ग हा कोरडवाहू हवामानाशी जुळवून घेणारा पक्षी वरच्या प्लाइस्टोसीनच्या उत्तरार्धात पश्चिम भारतात मोठ्या प्रमाणात वितरीत झाला होता.

मेसोलिथिक युगातील ग्रीओग्राफिक घटक

1. होलोसीन युगाच्या प्रारंभाबरोबर मेसोलिथिक संस्कृतीसुरू झाली आणि ग्लोबल वॉर्मिंगचा परिणाम म्हणून बर्फाचे तुकडे वितळून नद्या तयार झाल्या.
2. सुमारे १०,००० वर्षांपूर्वी प्लाइस्टोसीन भूवैज्ञानिक युगाने होलोसीनचा मार्ग तयार केला. या संक्रमणाच्या काळात अनेक पर्यावरणीय बदल झाले.
   • तापमानात वाढ होऊन वातावरण उबदार व कोरडे तर काही ठिकाणी दमट झाले.
     • उदाहरणार्थ, पश्चिम बंगालमधील बीरभानपूर च्या ठिकाणच्या मातीत शुष्कता वाढत असल्याचे दिसून येते.
     • राजस्थानमधील डिडवाना येथील मिठाच्या तलावातील गाळ आणि परागकणांमुळे सध्या जास्त पाऊस पडण्याची शक्यता आहे.
   • हवामानातील बदलांचा मानवी जीवनावर परिणाम झाला आणि प्राणी आणि वनस्पतींमध्ये बदल झाले.
     • वाढलेल्या पावसामुळे वनस्पती आणि प्राण्यांचा विस्तार झाला.
     • यामुळे माणसाला नवीन संसाधने उपलब्ध झाली आणि अशा प्रकारे मानव नवीन क्षेत्रांकडे वळला.
     • अनुकूल हवामान, चांगला पाऊस, उबदार वातावरण आणि वाढलेली अन्नसुरक्षा यामुळे भटक्या विमुक्तांचे स्थलांतर कमी झाले.
       • हा काळ वाढत्या लोकसंख्येने ओळखला जातो.
       • जसजसे वातावरण अनुकूल होत गेले, तसतसे मेसोलिथिक मानवाने प्राण्यांचे संगोपन आणि उच्च तंत्रज्ञानाच्या मायक्रोलिथ साधनांनी सक्षम केलेले अंशतः स्थिर जीवन सुरू केले.
       • जरी या काळातील मुख्य अर्थव्यवस्था शिकार आणि गोळा करण्यावर आधारित राहिली.
3. अवजारे तयार करण्याच्या तंत्रज्ञानात बदल झाला आणि लहान दगडी अवजारे वापरली गेली माणूस प्रामुख्याने शिकार/गोळा करण्याच्या अवस्थेत होता परंतु शिकारीच्या पद्धतीत मोठ्या खेळाकडून लहान खेळाच्या शिकारीकडे आणि मासेमारी आणि कोंबड्याकडे बदल झाला.
   • लोकांनी मायक्रोलिथ तयार करण्यास आणि वापरण्यास सुरवात केली.
   • टूल किटमधील बदल पर्यावरणीय घटकांमधील बदलांशी संबंधित असावेत.
   • हे भौतिक आणि पर्यावरणीय बदल रॉक पेंटिंगमध्येही प्रतिबिंबित होतात.
4. भारतीय मेसोलिथिक कालखंडाचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे वसाहतींचा नवीन पर्यावरणीय ठिकाणी प्रसार होय.
   • हे सामान्यत: अधिक अनुकूल पर्यावरणीय परिस्थिती तसेच तांत्रिक नवकल्पनांमुळे लोकसंख्या वाढीचा परिणाम म्हणून पाहिले जाते.
5. यातील अनेक प्रजाती मेसोलिथिक परंपरेच्या कालखंडात चालू राहिल्या. मात्र मेसोलिथिक परंपरेच्या श्रेणीत येणाऱ्या ठिकाणी रानटी मेंढ्या, रानटी शेळी, गांड, हत्ती, बायसन, कोल्हे, हिप्पो, सांबर, चिंकारा, खरगोश, साप, सरडे, उंदीर, कोंबडी आणि कासव अनुपस्थित आहेत.
   • बदलत्या हवामान आणि पर्यावरणीय परिस्थितीच्या संदर्भात प्राण्यांचे स्वरूप आणि लुप्त होणे समजून घ्यावे लागेल.
6. मेसोलिथिक लोक खालील वातावरणात राहत होते:
   • मेसोलिथिक लोक किनारपट्टीचा प्रदेश, खडकांचे निवारा, सपाट डोंगरमाथ्यावर, नदी खोरे, तलावाच्या बाजू, वाळूचे ढिगारे, जलोढ विमाने यांचे वास्तव्य होते.
   • वाळूचा ढिगारा:
     • गुजरात व मारवाड येथे निरनिराळ्या आकाराचे शेकडो ढिगारे जलोढ मैदानावर आढळतात.
     • त्यापैकी काही उथळ तलाव किंवा तलाव घेरलेले आहेत, जे जलचर मिळविण्याचे मोठे स्त्रोत होते.
     • टेकड्या स्वत: काटेरी झुडपांनी झाकलेल्या होत्या; तेथे अनेक प्राणी राहात असत. साहजिकच वालुकामय डोंगरातील मेसोलिथिक रहिवाशांना त्यांचे अन्न गोळा करण्यात कोणतीही अडचण आली नाही.
7. खडक-निवारा:
   • मध्य भारतातील विंद्या, सातपुडा आणि कैमूर टेकड्या गुहा आणि खडकांनी खूप समृद्ध आहेत. त्यामुळे हे ठिकाण मेसोलिथिक लोकांचे आवडते होते.
   • इतकेच नव्हे तर मध्य भारतात मुबलक पाऊस झाल्याने टेकड्यांवर घनदाट पानझडी जंगल वाढले होते, ज्यामुळे विविध प्रकारच्या वनस्पती आणि प्राणी उपलब्ध झाले होते.
   • काही खडक-निवारा अच्युलियन काळाच्या सुरुवातीच्या काळात व्यापलेले आढळले आहेत.
8. जलोढ़ मैदान:
   • पुरापाषाण युगाच्या सुरुवातीपासून माणसाने पाण्याच्या उपलब्धतेमुळे आणि खेळांमुळे नदीकाठावर राहणे पसंत केले आहे.
   • त्यामुळे जलोढ मैदानातून असंख्य मेसोलिथिक स्थळे सापडली आहेत. द.
   • उदाहरणार्थ, बीरभानपूर हे ठिकाण पश्चिम बंगालमधील दामोदरच्या जलोढ मैदानात आहे.
9. खडकाळ मैदान:
   • दख्खनच्या पठारावर अनेक सूक्ष्मपाषाणयुगीन स्थळे आढळतात. काही डोंगरमाथ्यावर तर काही सपाट खडकाळ जमिनीवर आहेत.
   • जिथे जवळ नदी नाही ते वगळता असे व्यवसाय हंगामी किंवा कमी कालावधीचे असावेत.
10. सरोवर-किनारा:
    • अलाहाबाद आणि प्रतापगड जिल्ह्याच्या गंगेच्या खोऱ्यात आढळणाऱ्या तलावांच्या किनाऱ्याभोवती काही मेसोलिथिक वस्त्या केंद्रित आहेत.
    • वसाहतींना बहुधा संबंधित तलाव आणि सुपीक पाणलोट जमिनीच्या घनदाट जंगलातून अन्नपुरवठा होत असे.
11. किनारपट्टीवरील पर्यावरण:
    • किनाऱ्यांवरून, उदाहरणार्थ, साल्सेटल बेटावरून आणि तिरुनेवेल्ली जिल्ह्यातील टेरी टीलावरून मोठ्या संख्येने मायक्रोलिथिक स्थळे सापडली आहेत. येथील रहिवासी सागरी साधनसंपत्तीवर पोट भरत असत.
    • मेसोलिथिक मध्ये दाब तंत्राद्वारे सूक्ष्म ब्लेड तयार केले जात असल्याने सुंदर बासरीयुक्त बेलनाकार किंवा शंक्वाकार कोर तसेच पातळ समांतर बाजूचे ब्लेड या ठिकाणी आढळतात.

नवपाषाण आणि चाल्कोलिथिक युगातील ग्रीओग्राफिक घटक

1. जगाच्या बर्याच भागांमध्ये, होलोसीन सौम्य, उबदार, ओलसर हवामानाच्या प्रारंभाने चिन्हित केले गेले.
2. अशा बदलांमुळे पाळीव प्राण्यांची क्षमता असलेल्या रानटी तृणधान्यांच्या नैसर्गिक अधिवास क्षेत्राचा विस्तार झाला असावा.
3. नवपाषाण युगातील माणूस स्थायिक जीवन जगत असताना गावातील वस्त्या उदयास आल्या.
   • काश्मीरमधील बुर्झाहोम येथे सापडलेल्या खड्ड्यांमुळे काश्मीर खोऱ्यात कमालीची थंडी असल्याचे दिसून येते.
   • भात, गहू आणि बार्ली ची लागवड स्लॅश अँड बर्न पध्दतीने साधारणपणे निओलिथिक साइट्समध्ये आढळते.
4. गॉर्डन चाइल्ड:
   • प्लाइस्टोसीनच्या अखेरीस होणारे पर्यावरणीय बदल हे अन्नउत्पादनाला चालना देणारे होते, असे त्यांनी सुचवले.
   • सुमारे १०,००० वर्षांपूर्वी उन्हाळ्यातील पावसाच्या उत्तरेकडील बदलामुळे पश्चिम आशियातील काही भागांतील वातावरण कोरडे झाले होते, असा त्यांचा युक्तिवाद होता.
     • या निर्जंतुकीकरणामुळे नद्या आणि ओस सारख्या जलस्त्रोतांच्या जवळ माणसे, वनस्पती आणि प्राणी यांचे प्रमाण वाढले.
     • या सक्तीच्या जवळीकीमुळे शेवटी मानव, वनस्पती आणि प्राणी यांच्यात अवलंबित्वाचे नवे संबंध निर्माण झाले, परिणामी पाळीव प्राणी झाले.
5. लुईस आर. बिनफोर्ड:
   • शेतीच्या उत्पत्तीच्या संदर्भात त्यांनी बाह्य जनसांख्यिकीय ताणावर भर दिला.
     • प्लाइस्टोसीन युगाच्या अखेरीस, समुद्राच्या पातळीत वाढ झाल्यामुळे किनाऱ्यालगत राहणारे लोक कमी लोकसंख्येच्या अंतर्देशीय भागात स्थलांतरित झाले, असा त्यांचा युक्तिवाद होता.
     • यामुळे अंतर्देशीय भागातील लोक-अन्न समतोल बिघडला आणि अन्नपुरवठा वाढविण्यासाठी नवीन धोरणांच्या शोधाला चालना मिळाली.
6. दक्षिण भारतीय नवपाषाण युगातील ठिकाणी शेतीचे फारसे पुरावे नाहीत.
   • अधूनमधून जळालेल्या धान्याचा शोध आणि दगड पिसण्याचे अप्रत्यक्ष पुरावे, पण जनावरांच्या संगोपनाचा बोलबाला दिसून आला.
   • या भागातील भूप्रदेश, माती आणि कोरडे हवामान यामुळे ते शेतीसाठी अयोग्य होते, असा युक्तिवाद.
7. आरोग्य:
   • मानवी हाडांच्या विश्लेषणावर आधारित पोषण आणि रोगाच्या अभ्यासानुसार असे दिसून आले आहे की शिकारी लोकांकडे उच्च-प्रथिनेयुक्त आहार होता, सुरुवातीच्या शेतकऱ्यांच्या तुलनेत अधिक वैविध्यपूर्ण, संतुलित आणि निरोगी होता, ज्यांच्या आहारात कार्बोहायड्रेटचे प्रमाण जास्त होते, तृणधान्ये किंवा मुळ पिकांवर भर दिला जातो.
   • भटक्या जमातींपेक्षा गतिहीन लोक संसर्गजन्य रोग आणि साथीच्या रोगांना अधिक बळी पडतात.
   • त्यामुळे सुरुवातीच्या शेतकरी वर्गाच्या हाडांमध्ये रोगाचा प्रादुर्भाव जास्त दिसून येतो.
   • दंत आरोग्य:
     • सुरुवातीच्या काळात दंत पोकळींचे प्रमाण कमी होते. या भागात उपलब्ध असलेल्या पिण्याच्या पाण्यात फ्लोराईडचे प्रमाण जास्त असल्याने हे घडले असावे.
8. चाल्कोलिथिक संस्कृतीचे वैशिष्ट्य म्हणजे तांबे-पाषाणाची अवजारे आणि मोठ्या गावांच्या वस्त्यांचे अस्तित्व.
   • विविध प्रकारची अन्नपिके घेतली गेली आणि त्याबरोबरच अधिक जनावरे पाळली गेली.
   • पशुपालकशेतीलाही अधिक महत्त्व प्राप्त झाले. नाजूक कलात्मक आवृत्त्यांच्या कुंभारांची निर्मिती झाली.

युगानुयुगे मानवी अधिवासांची वाढ आणि अधोगती प्रामुख्याने भौगोलिक घटकांचा प्रभाव आहे. निसर्गाने घालून दिलेल्या मर्यादा मानवी अनुभव आणि तंत्रज्ञानाने जिंकल्या जाऊ शकतात.

नोट: पॅलिओलिथिक, मेसोलिथिक, निओलिथिक आणि चाल्कोलिथिक संस्कृतींच्या पुढील अध्यायांमध्ये भौगोलिक घटकांबद्दल उदाहरणांसह अधिक तपशील आहेत.