2.2 Pre‐history and Proto‐history – Paleolithic Period: Hunting and Gathering

1. भारतीय पाषाणयुगाची भूगर्भीय वय, दगडी अवजारांचा प्रकार व तंत्रज्ञान आणि उदरनिर्वाहाच्या आधाराच्या आधारे पुरापाषाणयुगीन, मेसोलिथिक आणि नवपाषाण युगात विभागणी करण्यात आली आहे.
2. पुरापाषाण युग पुढे खालच्या, मध्य आणि वरच्या पुरापाषाण युगात विभागले गेले आहे.
   • यासाठी एक सामान्य वेळ श्रेणी:
     • खालचा पुरापाषाण खंड सुमारे २ माय ते १,००,००० वर्षांपूर्वीचा आहे,
     • सुमारे 100,000 ते 40,000 वर्षांपूर्वीचा मध्य पुरापाषाण युग आणि
     • सुमारे ४०,००० ते १०,००० वर्षांपूर्वीचा वरचा पुरापाषाणयुगीन.
   • तथापि, वेगवेगळ्या साइट्सच्या तारखांमध्ये बरीच तफावत आहे.
3. पुरापाषाण कालीन संस्कृती प्लाइस्टोसीन भूवैज्ञानिक युगातील आहेत, तर मेसोलिथिक आणि नवपाषाण कालीन संस्कृती होलोसीन युगातील आहेत.
4. पाषाणयुगातील संस्कृती संपूर्ण उपखंडात नीटनेटक्या एकरेखीय पद्धतीने एकसारखी विकसित झाली नाही. त्यांच्या काही वैशिष्ट्यांमध्ये प्रादेशिक विविधता आहे आणि त्यांच्या तारखादेखील बर् यापैकी भिन्न आहेत.
5. अशी साधने आहेत जी त्या विशिष्ट टप्प्याचे वैशिष्ट्य मानली जातात.
   • तथापि, याचा अर्थ असा नाही की वेगवेगळ्या ठिकाणी सापडलेल्या साधनांमध्ये पूर्ण एकरूपता आहे किंवा एका टप्प्याची वैशिष्ट्यपूर्ण साधने दुसर्या टप्प्यात अनुपस्थित होती.
   • उदाहरणार्थ, सेल्ट्स नवपाषाण युगाशी संबंधित आहेत, परंतु पूर्व भारताच्या काही भागांमध्ये ऐतिहासिक कालखंडापर्यंत आढळतात.
6. त्याचप्रमाणे उदरनिर्वाहाच्या आधाराच्या बाबतीत हे लक्षात घेतले पाहिजे की, शिकार आणि गोळा करणे हे प्राणी आणि वनस्पती पाळण्याच्या प्रारंभाने संपले नाही.
   • अनेक शेतकरी वर्ग अन्नासाठी शिकार आणि चारा घालत राहिले. किंबहुना उपखंडातील काही भागांत आजही या उपजीविकेच्या क्रिया प्रचलित आहेत.

पुरापाषाण युग (जुने पाषाण युग)

1. पॅलिओलिथिक संस्कृतीचा विकास प्लाइस्टोसीन काळात झाला.
   • प्लाइस्टोसीन कालखंड (सुमारे २ दशलक्ष वर्षांपूर्वी) हा शेवटचा किंवा ग्रेट हिमयुगाचा संदर्भ देणारा भूवैज्ञानिक कालखंड आहे.
   • हा तो काळ होता जेव्हा बर्फाने पृथ्वीचा पृष्ठभाग व्यापला होता.
2. मुळात ही शिकार आणि अन्न गोळा करण्याची संस्कृती होती
3. पुरापाषाण हा शब्द पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ जॉन लुबॉक यांनी १८६५ मध्ये वापरला. याचा शाब्दिक अर्थ “ओल्ड स्टोन एज” असा होतो. (‘पुराओ’ म्हणजे ‘जुने’ आणि ‘पाषाण’ म्हणजे ‘दगड’).
4. रॉबर्ट ब्रूस फूट यांनी १८६३ मध्ये भारतात सर्वप्रथम पुरापाषाण दगडाचा शोध लावला.

साधने:

• पुरापाषाणकालीन अवजारे म्हणजे क्लब, धारदार दगड, चॉपर, हाताची कुऱ्हाड, स्क्रॅपर, भाला, धनुष्यबाण, हरपून, सुई, स्क्रॅच आवळ इ.
• बनवलेली साधने सामान्यत: हार्ड रॉक क्वार्ट्झाइटची होती म्हणून पुरापाषाण युगाला क्वार्ट्झाइट मॅन असे म्हटले गेले.
• हँडक्स:
  • हँडॅक्स हे सामान्यत: एक मुख्य साधन आहे. हे बायफेस म्हणून देखील ओळखले जाते, कारण ते सहसा दोन्ही बाजूंनी कार्य केले जाते.
  • सर्वसाधारणपणे गाभ्यावर बनलेला हा आकार साधारणपणे त्रिकोणी असतो, एका टोकाला रुंद व दुसर् या टोकाला टोकदार असतो (त्याचे बट टोक रुंद व कार्यशील टोक अरुंद असते.)
  • त्याचा वापर कापणी आणि खोदाईसाठी केला गेला असावा.
• क्लीवर:
  • क्लीव्हर हे रुंद आयताकृती किंवा त्रिकोणी फ्लेक्सवर बनविलेले सपाट साधन आहे, ज्याच्या एका टोकाला रुंद आणि सरळ कटिंग किनारा आहे.
  • याला बायफेस धार आहे.
  • झाडांच्या खोडांसारख्या वस्तू साफ करण्यासाठी आणि त्यांचे विभाजन करण्यासाठी याचा वापर केला जात असे.
• चॉपर:
  • हेलिकॉप्टर हे एक मोठे, युनिफेशियल टूल आहे, म्हणजेच केवळ एका बाजूला काम केले जाते आणि कापण्याच्या उद्देशाने वापरले जाते.
• चॉपिंग टूल:
  • हे पुन्हा हेलिकॉप्टरसारखे एक मोठे कोअर टूल आहे.
  • चॉपिंग टूल हे कोर किंवा कंकडावर बनविलेले एक साधन आहे आणि लहरी कटिंग धार तयार करण्यासाठी दोन्ही बाजूंनी आलटून पालटून फ्लॅक्स केले जाते.
  • हेलिकॉप्टरसारख्याच उद्देशाने वापरले जाणारे हे हेलिकॉप्टर अधिक धारदार असल्याने अधिक प्रभावी होते.
• फ्लेक:
  • दगडावर बल लावून तयार केलेले इच्छित कच्च्या आकाराचे साधन.
• साइड स्क्रॅपर:
  • साइड स्क्रॅपर फ्लेक किंवा ब्लेडपासून बनलेले असते ज्यात सीमेवर सतत पुनर्स्पर्श केला जातो.
  • झाडांची साल आणि जनावरांची कातडी कापण्यासाठी याचा वापर केला गेला असावा.
• बुरिन:
  • बुरिन हे ब्लेडवर बनवलेले एक छोटे साधन आहे. ब्लेड हे फ्लेक्स टूल आहे.
  • आधुनिक स्क्रूड्रायव्हरप्रमाणेच त्याची तीक्ष्ण पण जाड कार्यसीमा आहे.
  • मऊ दगड, हाडे किंवा खडकांच्या निवारा आणि कोरच्या भिंतींवर कोरीव काम करण्यासाठी याचा वापर केला जात असे.
• अच्युलियन हा शब्द बर्याचदा प्रगत आणि वाढत्या सममित हॅन्डॅक्स आणि क्लीव्हर्सद्वारे चिन्हांकित दगडी अवजारांच्या एकत्रीकरणासाठी वापरला जातो.
• हे खालच्या पुरापाषाणयुगाशी संबंधित आहेत, परंतु नंतर देखील चांगले सुरू राहतात.
• चार पट प्लाइस्टोसीन हिमनद्याच्या टप्प्यांशी संबंधित असलेल्या तीन नद्यांच्या गच्चीवर या कलाकृती सापडल्या.

• फॅक्टरी साइट्स सामान्यत: कच्च्या मालाच्या स्त्रोतांच्या जवळ असतात आणि तयारीच्या विविध टप्प्यांमध्ये दगडी अवजारांच्या प्रोफ्युजनद्वारे चिन्हांकित केल्या जातात. पाषाणयुगातील अनेक टप्प्यांत त्यांना भेट देऊन त्यांचा वापर करण्यात आला.

भारतातील पुरापाषाण युग तीन टप्प्यांत विभागले गेले आहे:

• पुरापाषाण अवजारे/ पुरापाषाण संस्कृतीची मानवाने बनविलेल्या दगडी अवजारांच्या स्वरूपानुसार तसेच हवामान व वातावरणातील बदलानुसार तीन टप्प्यांत विभागणी करण्यात आली आहे.
• याची साधने:
  • लोअर पॅलिओलिथिक टप्प्यात प्रामुख्याने हँडॅक्स, क्लीव्हर्स, हेलिकॉप्टर आणि कापण्याची साधने यांचा समावेश आहे
  • मध्य पुरापाषाण उद्योग फ्लेक्सवर आधारित आहेत, आणि
  • अप्पर पॅलिओलिथिक मध्ये बुरिन्स आणि स्क्रॅपर्स चे वैशिष्ट्य आहे

(१) अर्ली किंवा लोअर पॅलिओथिक (इ.स.पू. ५०,००० – १००,०००)

1. त्यात हिमयुगाचा मोठा भाग व्यापला आहे.
2. साधने:
   • प्रामुख्याने हँडॅक्स, क्लीव्हर, चॉपर आणि कापण्याची साधने.
   • ही सर्व साधने दगडाच्या ब्लॉक किंवा गाभ्यातील फ्लेक्स काढून आवश्यक आकार आणि आकारापर्यंत पोहोचेपर्यंत तयार केली जात होती.
     • मोठमोठ्या दगडांतून दगडाचे तुकडे थेट तोडण्याव्यतिरिक्त, ज्यासाठी बरीच ताकद लागते, लोकांनी खडकांवर आग पेटवली आणि त्यावर पाणी फेकले जेणेकरून मोठे तुकडे अधिक सहजपणे तुटतील.
   • प्राण्यांची शिकार, कत्तल व कातडी काढणे, मज्जा काढण्यासाठी हाडे तोडणे, मुळे व कंद खोदणे, वनस्पतींच्या खाद्यपदार्थांवर प्रक्रिया करणे, लाकडी अवजारे व शस्त्रे बनविणे अशी विविध कामे त्यांनी केली.
   • शस्त्रे तयार करण्यासाठी वापरला जाणारा मुख्य कच्चा माल :
     • सुरुवातीची पुरापाषाण साधने ही क्वार्ट्झाइट किंवा इतर कठोर खडकांपासून बनलेली बरीच मोठी मुख्य साधने होती.
     • कठोर आणि टिकाऊ क्वार्ट्झाइट, जरी अधूनमधून क्वार्ट्झ देखील वापरला जात असे.
     • भारतातील काही भागांत जसे की कर्नाटकातील हुंस्गी चुनखडी हे मुख्य साहित्य होते,
     • मध्य भारतातील ललितपूर येथे गुलाबी ग्रॅनाइटची निवड करण्यात आली
     • तर महाराष्ट्र आणि मध्य भारतातील काही भागांत बेसाल्टला प्राधान्य देण्यात आले.
3. सर्वात प्राचीन विश्वासार्ह दगडी साधने दोन भिन्न सांस्कृतिक आणि तांत्रिक परंपरांशी संबंधित आहेत जसे की सोहानियन संस्कृती आणि खालच्या पुरापाषाण संस्कृतीअंतर्गत अच्युलियन संस्कृती.
4. सोहानियन संस्कृती:
   • हे नाव सिंधूची उपनदी सोहन नदीवरून पडले आहे.
   • सोहनियन संस्कृतीची स्थळे ईशान्य भारत आणि पाकिस्तानातील सिवालिक टेकड्यांमध्ये आढळतात.
   • सोआन खोऱ्यात (आता पाकिस्तानात) आणि काश्मीर आणि थार वाळवंटातील अनेक ठिकाणी लोअर पॅलिओलिथिक दगडी अवजारे सापडली आहेत.
   • हे सोआनियन उद्योग म्हणून ओळखले जात होते (तर उर्वरित भारतात सापडलेल्या कलाकृती अच्युलियन किंवा ‘मद्रासियन’ म्हणून ओळखल्या जात होत्या) आणि त्यांच्यावर दगड, ब्लेड, हेलिकॉप्टर / कापण्याची साधने यांचे वर्चस्व होते.
   • या साठ्यातील प्राण्यांच्या अवशेषांमध्ये घोडा, म्हैस, सरळ दात असलेला हत्ती आणि हिप्पोपोटेमस यांचा समावेश होता, ज्यामुळे बारमाही पाण्याचे स्त्रोत, झाडांच्या वनस्पती आणि गवताच्या स्टेप्सचे वैशिष्ट्य असलेले वातावरण सूचित होते.
5. अच्युलियन संस्कृती / मद्रासी संस्कृती :
   • सेंट अचेऊल या फ्रेंच स्थळाच्या नावावरून अच्युलियन संस्कृती ही भारतीय उपखंडातील पहिली प्रभावी वसाहत होती आणि ती भारतातील खालच्या पुरापाषाण कालीन वसाहतींशी जवळजवळ समानार्थी आहे.
6. साइट्स:
   • पश्चिम राजस्थान, मेवाडमैदान, सौराष्ट्र, गुजरात, मध्य भारत, दख्खनचे पठार, छोटा नागपूर पठार आणि कावेरी नदीच्या उत्तरेला पूर्व घाट अशा विविध हवामानाशी जुळवून घेणारी अच्युलियन संस्कृती ही शिकारी-संग्राहक संस्कृती होती.
   • ही ठिकाणे मध्य भारत आणि पूर्वेकडील दक्षिण भागात दाट आहेत
   • घाटात पुरेसा पाऊस झाला, बारमाही नद्या आहेत, घनदाट वनस्पती आहेत आणि जंगली वनस्पती आणि प्राण्यांच्या अन्नसंपत्तीने समृद्ध आहेत.
   • महाराष्ट्रातील बोरी हे सर्वात प्राचीन लोअर पॅलिओलिथिक स्थळ मानले जाते.
   • मध्य प्रदेशातील भीमबेटका येथील खडकाच्या निवाऱ्यात सर्वाधिक ज्ञात गाळ आढळतो.
   • अच्युलियन लोकांनी भारताच्या निरनिराळ्या प्रदेशांत विविध प्रकारचे सूक्ष्म अधिवास व्यापले.
   • अच्युलियन संस्कृतीचे शिकारी-संग्राहक अधिक केंद्रित होते
     • राजस्थानमधील नागौर आणि डिडवाना,
     • मध्य भारतातील विंध्य टेकड्या (भीमबेटक),
     • भीमबेटका जवळील बरखेडा आणि
     • मध्य प्रदेशातील रायसेन जिल्ह्यातील पुतलीकरार.
   • रॉक शेल्टर आणि ओपन-एअर साइट्स समान लोकसंख्येच्या हंगामी कॅम्पिंग ठिकाणांचे प्रतिनिधित्व करतात.

(२) मध्य पुराश्म (इ.स.पू. १,००,००० – ४०,०००)

1. अच्युलियन संस्कृतीचे हळूहळू मध्य पुरापाषाण युगात रूपांतर झाले आणि काही साधनांचे प्रकार सोडून आणि ते बनविण्याची नवीन रूपे आणि नवीन तंत्रे समाविष्ट केली गेली.
2. साधने:
   • मध्य पुरापाषाण अवजारे प्रामुख्याने लहान, हलक्या फ्लेक टूल्स आणि कडा बारीक कापून बनवलेल्या ब्लेडवर बनविली जात असत.
   • त्यातील काही ंचा उपयोग लाकडी अवजारे व शस्त्रे तयार करण्यासाठी आणि जनावरांच्या कातड्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी ही केला जात असे. लाकडी शाफ्टच्या वापराचे फारसे संकेत मिळत नाहीत.
   • खालच्या पुरापाषाण युगाच्या तुलनेत मध्य पुरापाषाण युगातील साधने लहान, पातळ आणि हलकी झाली.
   • त्यानंतर अवजारे तयार करण्यासाठी कच्च्या मालाच्या निवडीतही लक्षणीय बदल झाला.
     • क्वार्ट्झाइट, क्वार्ट्झ आणि बेसॉल्ट यांचा वापर सुरू च राहिला, परंतु बर् याच भागात त्यांची जागा चेर्ट आणि जॅस्पर सारख्या बारीक-बारीक सिलिसेस खडकांनी घेतली किंवा पूरक केली.
     • मध्य भारत आणि राजस्थानमध्ये अनेक ठिकाणी चेर्ट आऊटक्रॉपवरील टूल फॅक्टरी साइट्स आढळतात.
3. साइट्स:
   • मध्य पुरापाषाण युगाविषयीचे पहिले सर्वसाधारण निरीक्षण असे आहे की खालच्या पुरापाषाण युगाच्या तुलनेत स्थळांचे वितरण विरळ आहे.
     • याचे कारण म्हणजे मध्य पुरापाषाण संस्कृती चा विकास वरच्या प्लाइस्टोसीन या उत्तर अक्षांशातील तीव्र थंडी आणि हिमवृष्टीच्या काळात झाला. त्या काळी ग्लेशिएटेड प्रदेशांना लागून असलेल्या भागात तीव्र शुष्कता जाणवत असे.
     • तथापि, सामान्यत: मध्य पुरापाषाण होमिनिड्स मोठ्या प्रमाणात लोअर पॅलिओलिथिक काळात लोकवस्ती असलेल्या प्रदेशांवर कब्जा करीत राहिले.
     • परंतु, तामिळनाडूसारख्या भारतातील काही भागांत प्रथमच खडकांच्या निवाऱ्यांवर कब्जा होऊ लागला.
   • वायव्येला सिंधू आणि झेलम नद्यांच्या मधोमध पोतवार पठारावर बरीच दगडी अवजारे सापडली आहेत, ज्यात प्रामुख्याने मध्य पुरापाषाण युगातील आहेत.
     • पाकिस्तानच्या वायव्य सरहद्द प्रांतातील संघओ गुहेत मध्य पुरापाषाण युगाचा कब्जा दिसून आला. हाडे (प्राण्यांची, काही कदाचित माणसांची) आणि चूल्हे यांसह हजारो दगडी अवजारे सापडली. सर्व साधने क्वार्ट्झपासून बनलेली आहेत, जी साइटच्या आजूबाजूला सहज उपलब्ध आहेत.
   • गंगेच्या मैदानात मानवी व्यवसायाचा सर्वात जुना ठसा यमुनेच्या दक्षिण किनाऱ्यावरील कालपी (उत्तर प्रदेशातील जालौन जिल्ह्यात) येथे आढळतो.
     • हत्तीचे दात, हत्तीचे खांद्याचे ब्लेड, इक्युसचे दाढ आणि बोव्हिड्स असे अनेक पृष्ठवंशी जीवाश्म येथे सापडले.
     • त्यांच्याबरोबर मध्य पुरापाषाणकालीन दगडी अवजारे (दगडी अवजारे, बिंदू आणि बाजूचे स्क्रॅपर्स सह) आणि हाडांची अवजारे सापडली. पूर्वेकडे, विशेषत: पश्चिम बंगालच्या पश्चिम भागात अनेक मध्य आणि वरच्या पुरापाषाणयुगीन स्थळे आहेत.
   • विंध्यांच्या पायथ्याशी वसलेले बेलन खोरे (उत्तर प्रदेश) हे दगडी अवजारे आणि गुरे आणि हरणांसह प्राण्यांच्या जीवाश्मांनी समृद्ध आहे. हे अवशेष लोअर आणि मिडल पाषाण युगाशी संबंधित आहेत.
   • वरच्या सिंध लुनी खोऱ्यातील रोहरी टेकड्या, डिडवाना, राजस्थानमधील बुधा पुष्कर
   • थार क्षेत्र:
     • थार प्रदेशात, मध्यम पुरापाषाण कालीन कलाकृती लालसर तपकिरी मातीत आढळतात, जे कमी पुरापाषाण संदर्भांच्या तुलनेत अधिक विपुल वनस्पती, अधिक पृष्ठभागावरील पाणी आणि थंड, ओलसर आणि अधिक दमट हवामान दर्शविते.
     • थारच्या विविध भागात, विशेषत: नद्या आणि तलावांजवळ लहान कारखान्यांची ठिकाणे आणि छावणी स्थळे आढळली आहेत.
     • बुधा पुष्कर तलावाभोवती मध्य पुरापाषाण युगातील अनेक पाषाणयुगीन स्थळे आहेत, ज्यामुळे पाणी आणि दगडांच्या सहज उपलब्धतेचा फायदा होतो.
     • अजमेरच्या आजूबाजूला मध्य व वरच्या पुरापाषाणयुगाची साधनेही आढळतात.
     • आता कोरड्या पडलेल्या तलावांच्या जवळच होकरा आणि बारीधनी येथील मध्यपुरापाषाणकालीन कार्यमजले.
     • जैसलमेर परिसरात मध्य पुरापाषाणयुगातील कलाकृतींइतके अप्पर पॅलिओलिथिक साहित्य मुबलक नाही.
     • लुनी नदीप्रणालीच्या काठावर मध्य पुरापाषाणकालीन स्थळेदेखील आहेत.
       • लुनी उद्योग हा शब्द अरावलीच्या पश्चिमेकडील मध्य पुरापाषाण युगांसाठी वापरला जातो आणि त्याची तुलना अरावलीच्या पूर्वेला असलेल्या प्रदेशांच्या उद्योगाशी केली जाऊ शकते.
       • जरी काही प्रकार दोन्ही भागात सामान्य आहेत, परंतु अरावलीच्या पश्चिमेकडील साइट्स दगडी अवजारांच्या प्रकारांमध्ये अधिक विविधता दर्शवितात आणि मोठ्या संख्येने पुनर्निर्मित फ्लेक्स दर्शवितात.
   • मेवाडमधील वागाव व कदमली या नद्या मध्य पुरापाषाणयुगीन स्थळांनी समृद्ध आहेत.
   • मध्य भारतातील सोन नदी, नर्मदा नदी आणि त्यांच्या उपनद्या, तुंगभद्रा नदीच्या दक्षिणेला अनेक ठिकाणी.
   • गुजरातच्या मैदानाच्या पूर्व सीमेवर मध्य आणि अप्पर पुरापाषाण अवजारेही सापडली आहेत.
   • मध्य आणि द्वीपकल्पीय भारतातील मध्य पुरापाषाण उद्योगाला नेवासाच्या स्थळानंतर कधीकधी नेवासन उद्योग म्हणून संबोधले जाते.
     • विविध प्रकारच्या स्क्रॅपर्सचा समावेश असलेली ही साधने गुळगुळीत, बारीक-बारीक दगडांपासून बनलेली आहेत जसे की अगेट, जॅस्पर आणि कॅल्सेडोनी.
     • तापी खोऱ्यातील पाटणे यांनी मध्य व वरच्या पुरापाषाणकालीन व मेसोलिथिक अवजारांचा क्रम उलगडला.
     • नेवासाजवळील चिरकी येथे मध्य पुरापाषाणकालीन वास्तव्य व कारखान्याची जागा असल्याचे पुरावे सापडतात.
   • भीमबेटका येथे, अच्युलियन परंपरेचे प्रतिनिधित्व करणारी साधने नंतरच्या टप्प्यात मध्य पुरापाषाण संस्कृतीने बदलली.
   • छोटा नागपूर, दख्खनचे पठार आणि पूर्व घाटातील काही तुरळक ठिकाणे.
   • दक्षिण भारतात, मध्य पुरापाषाण संस्कृतीफ्लेक टूल उद्योगाने चिन्हांकित केली आहे.
     • विशाखापट्टणम किनाऱ्यावर क्वार्ट्झाइट, चेर्ट आणि क्वार्ट्झ यांचा वापर दगडी अवजारे तयार करण्यासाठी वारंवार केला जात असे.
   • डोंगर उतारावरील ओढ्यांलगतच्या मोकळ्या हवेच्या जागा, स्थिर टेकड्यांचे पृष्ठभाग आणि खडकांचा वापर सुरूच होता, हे येथील शोधावरून स्पष्ट होते.
     • पाकिस्तानातील संघओ गुहा,
     • राजस्थानमधील लुणी नदीचे खोरे,
     • डिडवाना येथील वाळूचे ढिगारे,
     • चंबल, नर्मदा, सोन आणि कोरतल्लयार नदी खोरे,
     • पूर्व भारतातील पठार आणि दक्षिणेला हुंस्गी खोरे.

(३) अप्पर पॅलिओलिथिक (इ.स.पू. ४०,००० – १०,०००)

1. अप्पर पॅलिओलिथिक मध्ये बुरिन्स आणि स्क्रॅपर्स चे वैशिष्ट्य आहे.
2. अप्पर पॅलिओलिथिकची महत्त्वाची तांत्रिक प्रगती म्हणजे समांतर बाजूचे ब्लेड तयार करणे आणि बुरिनची संख्या वाढविणे.
   • अप्पर पॅलिओलिथिक युगातील साधने तंत्रांचे परिष्कार आणि तयार साधने प्रकारांच्या मानकीकरणाच्या संदर्भात लक्षणीय प्रादेशिक विविधता दर्शवितात.
   • कंटाळलेले दगड आणि ग्राइंडिंग स्लॅब देखील साधन निर्मितीच्या तंत्रज्ञानातील प्रगतीचे संकेत देत असल्याचे आढळले आहे.
   • हा कल लहान साधनांकडे होता आणि हे पर्यावरणीय बदलांशी जुळवून घेतल्यामुळे झाले असावे.
   • उदाहरणार्थ, उत्तर आणि पश्चिम भारतातील हवामान वरच्या पुरापाषाण युगात अधिकाधिक कोरडे झालेले दिसते.
   • जड साधनांची आवश्यकता असलेल्या क्रियाकलापांसाठी जुन्या साधनांचे प्रकार तयार केले जात राहिले.
3. हे चिन्हांकित करते:
   • होमो सेपिअन्स आणि नवीन फ्लिंट उद्योगांचे स्वरूप;
   • कला आणि कर्मकांड प्रतिबिंबित करणारी मूर्ती आणि इतर कलाकृतींचे व्यापक स्वरूप;
   • सुया, मासेमारी ची साधने, हार्पून, ब्लेड आणि बुरिन टूल्स सह हाडांच्या विविध अवजारांचा देखावा आहे.
4. राजस्थान, मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्रातील ४० हून अधिक ठिकाणी शहामृगाच्या अंड्याच्या कवचाचा एक महत्त्वाचा शोध लागला आहे, ज्यावरून असे दिसून येते की शुतुरमुर्ग हा कोरडवाहू हवामानाशी जुळवून घेणारा पक्षी वरच्या प्लाइस्टोसीनच्या उत्तरार्धात पश्चिम भारतात मोठ्या प्रमाणात वितरीत झाला होता.
5. पुरापाषाण-वातावरणात फार महत्त्वाचे बदल झाले ज्याचा मानवाच्या वितरणावर आणि राहणीमानावर स्वतःचा परिणाम झाला. त्यांपैकी काही खालीलप्रमाणे होते.
   • उंच व उत्तर अक्षांशात अत्यंत थंड व शुष्क हवामान होते.
   • ईशान्य भारतात मोठ्या प्रमाणात वाळवंटांची निर्मिती झाली
   • पश्चिम भारतातील ड्रेनेज पॅटर्न जवळजवळ नामशेष झाला आणि नदीचे प्रवाह “पश्चिमेकडे” स्थलांतरित झाले.
   • या काळात देशातील बहुतांश भागातील वनस्पतींचे आच्छादन कमी झाले.
   • दक्षिण-पूर्व तामिळनाडू, सौराष्ट्र आणि कच्छच्या किनारी भागात समुद्राची पातळी कमी झाल्यामुळे क्वार्ट्ज आणि कार्बोनेट चे ढिगारे विकसित झाले.
   • टर्मिनल प्लाइस्टोसीन दरम्यान नैऋत्य मॉन्सून कमकुवत झाला आणि समुद्राची पातळी कित्येक मीटरने कमी झाली.
6. कडक व शुष्क हवामानामुळे वनस्पतींच्या जीवाश्मांमध्ये गवताळ प्रदेशाचे अस्तित्व दिसून येत असले तरी वनस्पती विरळ होत्या.
   • मानवी लोकसंख्येला परकीय अन्नस्त्रोतांचा सामना करावा लागला आणि म्हणूनच कोरडवाहू आणि अर्धशुष्क प्रदेशात अप्पर पॅलिओलिथिक स्थळांची संख्या फारच मर्यादित आहे.
7. साइट्स:
   • उत्तर विंध्यातील बेलन आणि सोन खोरे,
     • बेलन खोऱ्यातील चोपानी मांडो हे वरच्या पुरापाषाण युगापासून नवपाषाण युगापर्यंतसांस्कृतिक अनुक्रम असलेले वस्तीस्थळ दिसते.
     • वरच्या पुरापाषाण युगात जवळच्या विंध्यांमध्ये उपलब्ध असलेल्या चेर्ट या दगडापासून बनवलेली साधने होती.
     • बेलन खोऱ्यात सापडलेल्या प्राण्यांच्या हाडांमध्ये रानटी गुरे, मेंढ्या आणि शेळ्या यांचा समावेश होता. मेंढ्या-शेळ्या या भागात देशी वाटत नसल्याने त्यांना वायव्येकडून येथे आणण्यात आले असावे. हे प्राणी पाळण्याच्या सुरुवातीच्या टप्प्याचे प्रतिनिधित्व करू शकते.
   • मध्य प्रदेशातील सिद्धी जिल्ह्यात सोन नदीच्या खोऱ्यात, बाघोरचे अप्पर पुरापाषाण स्थळ.
   • बिहारमधील छोटा नागपूर पठार,
   • उपदेशीय महाराष्ट्र, ओरिसा आणि
   • आंध्र प्रदेशातील पूर्व घाट.
   • वायव्येला संघओ गुहेने मध्य व वरच्या पुरापाषाणयुगातील साधने, चूल्हे, प्राण्यांची हाडे आणि दफनभूमी असल्याचे पुरावे दिले आहेत.
   • सिंधमधील रोहरी पर्वतरांगांमध्ये.
   • उत्तर भारतात, काश्मीरच्या वरच्या पुरापाषाण युगात सौम्य हवामानाची सुरुवात होते.
   • थारमध्ये वाढत्या शुष्कतेमुळे वरच्या पुरापाषाणयुगीन स्थळांची संख्या आधीच्या टप्प्यापेक्षा कमी आहे. मात्र, बुधा पुष्कर तलावाभोवती मानवी वस्ती कायम होती.
   • मध्य भारतात विंध्यांच्या लेण्या आणि खडकांच्या निवाऱ्यात अप्पर पुरापाषाण कालीन वसाहती आढळल्या आहेत.
   • छोटानागपूर प्रदेशात आणि राजमहाल पर्वतरांगांच्या दामिन भागात अनेक अप्पर पॅलिओलिथिक स्थळे आहेत.
     • यामध्ये मुंगेर जिल्ह्यातील पैसरा चा समावेश आहे.
     • पश्चिम बंगालच्या विविध जिल्ह्यांमध्ये अप्पर पॅलिओलिथिक अवजारे सापडली आहेत.
   • आंध्र प्रदेशातील कुरनूल आणि मुचचतला चिंतामनु गावी ही उपखंडातील एकमेव अशी ठिकाणे आहेत जिथे प्राण्यांच्या हाडांपासून बनवलेली साधने वरच्या पुरापाषाण युगात सापडली आहेत.
   • दक्षिण आंध्र प्रदेशातील चित्तौड जिल्ह्यातील रेनिगुंटा येथील एका गुहेत अप्पर पुरापाषाणकालीन कलाकृती सापडल्या आहेत.

पुरापाषाण कला (अप्पर पॅलिओलिथिक युग)

1. प्रागैतिहासिक कलेतून कलेच्या इतिहासाची सुरुवात होते. प्रागैतिहासिक लोकांच्या जगात ही एक महत्त्वाची खिडकी आहे.
   • खडकांवरील चित्रांव्यतिरिक्त, रॉक आर्टमध्ये पेट्रोग्लिफचा समावेश आहे, जेव्हा खडकाच्या पृष्ठभागाचा काही पदार्थ कोरीवकाम, जखम, हातोड्या, छेनी किंवा स्कूपिंगद्वारे काढून टाकला जातो तेव्हा वापरला जाणारा शब्द.
   • प्रागैतिहासिक कला कायमस्वरूपी ठिकाणी (उदा., गुहा चित्रे) किंवा पोर्टेबल (उदा. मूर्ती) असू शकते. असे अवशेष स्पष्टपणे सामुदायिक जीवनाचा अविभाज्य आणि महत्त्वाचा भाग होते आणि त्यापैकी काहींना एक प्रकारचे धार्मिक किंवा धार्मिक महत्त्व होते असे दिसते.
2. बेलन खोऱ्यातील (उत्तर प्रदेश) लोहांडा नाल्यात सापडलेल्या अप्पर पॅलिओलिथिक कोरीव हाडांच्या वस्तूची ओळख काहींनी मातृदेवीची मूर्ती तर काहींनी हारपून म्हणून केली आहे.
3. कुरनूल येथील गुहेत सापडलेल्या प्राण्यांच्या दातांवर खाच आहेत ज्यावरून असे दिसून येते की ते दोरीला जोडून दागिने म्हणून परिधान केले गेले असावेत.
4. भीमबेटका येथे कॅल्सेडोनीने बनवलेली गोलाकार डिस्क आणि मैहर (अलाहाबादच्या नैर्ऋत्य) येथे मऊ वालुकाश्म डिस्क अच्युलियन संदर्भात आढळली; साधने ही दिसत नाहीत.
5. कलेचा सर्वात प्राचीन प्रकार वरच्या पुरापाषाण युगातील क्रॉसहॅच डिझाइनसह कोरलेल्या शहामृगाच्या अंड्याच्या कवचाच्या तुकड्यांच्या स्वरूपात आढळतो.
   • पाटणे येथे क्रिस-क्रॉस डिझाइनच्या दोन पॅनेलसह कोरलेल्या शहामृगाच्या अंड्याचा तुकडा सापडला.
   • शहामृगाच्या अंड्यापासून बनवलेले चार छिद्रित मणी आणि एक अपूर्ण मणी पाटणे येथून आणि एक भीमबेटका खडक निवारा केंद्रातून आला होता, हे सर्व वरच्या पुरापाषाण युगातील होते.
6. मध्य प्रदेशातील बाघोर १ या स्थळाने वरच्या पुरापाषाणकालीन मंदिराचा आकर्षक पुरावा दिला आहे.
7. इथं वालुकाश्माच्या ढिगाऱ्यापासून बनवलेला एक साधारणगोलाकार प्लॅटफॉर्म होता.
8. मध्यभागी एक नैसर्गिक दगडाचा तुकडा होता ज्यात रंगांमध्ये संकेंद्रित त्रिकोणी लेमिनेशनचा आकर्षक नमुना होता.
9. कैमूर डोंगराच्या या भागात राहणारे कोल आणि बैगा आदिवासी लोक आज गोलाकार ढिगाऱ्याचे चबूतरे बनवतात आणि स्त्री तत्त्वाचे प्रतीक म्हणून किंवा देवीचे प्रतीक म्हणून समान त्रिकोणी दगडांची पूजा करतात.
10. भीमबेटका येथील सर्वात प्राचीन चित्रे अप्पर पॅलिओलिथिक काळातील आहेत जेव्हा लोक लहान गटांमध्ये राहत होते.

पुरापाषाण स्थळांचे वितरण

1. त्यांच्या अवजारांचे वितरण आपल्याला शिकारी/संग्राहक कोणत्या भागात राहत होते आणि स्थलांतरित होते त्याबद्दलच नव्हे तर त्यांच्या पर्यावरणाबद्दलही सांगेल.
2. उत्तर आणि पश्चिम भारत :
   • काश्मीर:
     • काश्मीर खोरे नैऋत्येला पीर पंजाल पर्वतरांगा आणि ईशान्येला हिमालयाने वेढलेले आहे.
     • काश्मीरमधील पहलगामजवळ लिद्दर नदीवर एक हँडॅक्स सापडला होता.
     • तथापि, काश्मीरमध्ये पुरापाषाण कालीन साधने मोठ्या संख्येने आढळत नाहीत कारण हिमनद्याच्या काळात काश्मीर तीव्र थंड होते.
   • पोतवार प्रदेश (सध्याचा पश्चिम पंजाब आणि पाकिस्तान) पीर पंजाल आणि सॉल्ट रेंजच्या मध्ये आहे. या भागात टेक्टोनिक हालचाल होत होती आणि सिंधू आणि सोहन या नद्यांचा उगम याच प्रक्रियेत झाला.
     • सोहन खोऱ्यात हँडॅक्स आणि हेलिकॉप्टर ्स तयार झाले आणि ज्या ठिकाणी अशी साधने मिळाली आहेत ती म्हणजे अडियाल, बलवाल आणि चौंत्रा.
   • ब्यास, रंगगंगे आणि सिरसा या नद्यांच्या किनाऱ्यावरही पुरापाषाण अवजारे निर्माण झाली आहेत.
   • दिल्लीत खालच्या पुरापाषाणयुगापासून ते सूक्ष्मपाषाणयुगापर्यंत अनेक स्थळे ओळखली गेली आहेत.
     • शहराच्या दक्षिणेला बदरपूर डोंगरात अनंगपूर येथे केलेल्या उत्खननात यमुना नदीच्या अनेक पुरावाहिन्यांसह हजारो प्राचीन आणि उत्तरार्धातील अच्युलियन अवजारे सापडली.
     • पुराव्यांवरून असे दिसून येते की ही एक मोठी खालची पुरापाषाण कालीन वस्ती आणि कारखान्याची जागा होती.
   • उत्तर प्रदेशातील बेलन खोऱ्यात खालच्या पुरापाषाणयुगापासून नवपाषाण युगातील उद्योगांचा अनुक्रम सविस्तर अभ्यासातून समोर आला आहे.
   • राजस्थान:
     • राजस्थानमध्ये अजमेरच्या आजूबाजूला खालची, मध्य आणि वरची पुरापाषाणकालीन साधने सापडली असून लोअर पॅलिओलिथिक अवजारांचे भटके अवशेष लुनी खोऱ्यात आढळतात.
     • पश्चिम राजस्थानमधील नागौर जिल्ह्यातील डिडवाना परिसर सुरुवातीपासून मध्य पुरापाषाणयुगापर्यंत.
     • लुणी नदी (राजस्थान) संकुलात अनेक पुरापाषाणकालीन स्थळे आहेत.
     • लुनी नदीचा उगम अरावली, चित्तौडगड (गंभीर खोरे), कोटा (चंबल खोरे) आणि नेगराई (बेरच खोरे) येथे आहे.
     • मेवाडमधील वागाव व कदमली या नद्या मध्य पुरापाषाणयुगीन स्थळांनी समृद्ध आहेत. विविध प्रकारचे स्क्रॅपर्स. या भागात बोअर आणि पॉईंट्स सापडले आहेत.
     • जोधपूरजवळील मोगरा टेकडी ही एक फॅक्टरी साइट होती जिथे खालची, मध्यम आणि वरची पुरापाषाण तसेच मेसोलिथिक अवजारे बनविली जात होती.
   • गुजरात:
     • साबरमती, माही आणि त्यांच्या उपनद्यांमध्ये (गुजरात) अनेक पुरापाषाणकालीन कलाकृती सापडल्या आहेत.
     • गुजरातमध्ये साबरमती, तिच्या ओरसांग आणि कर्जन उपनद्यांच्या खोऱ्यात आणि सौराष्ट्रातील भादर खोऱ्यात लोअर पॅलिओलिथिक अवजारे सापडली आहेत.
     • ओरसांग खोऱ्याजवळील भंडारपूर येथे मध्य पुरापाषाणकालीन कलाकृती सापडल्या आहेत.
     • सौराष्ट्रातील भद्र नदी पुरापाषाण युगाने समृद्ध असून तिच्या काठावरून हँडॅक्स, क्लीव्हर, कापण्याची अवजारे, बिंदू, बोअर आणि स्क्रॅपर आढळून आले आहेत.
     • कच्छ परिसरात क्लीव्हर्स., हँडॅक्स आणि हेलिकॉप्टर ्स अशी अनेक पुरापाषाणकालीन साधने तयार झाली आहेत.
     • नरबाडा नदी कॅम्बेच्या आखातात वाहते आणि पुरापाषाण स्थळांनी समृद्ध आहे. अनेक हॅण्डॅक्स आणि क्लीव्हर्स ची नोंद झाली आहे.
   • गोव्यापर्यंत कोकण किनारपट्टीवर लोअर पॅलिओलिथिक आणि नंतरच्या कलाकृती सापडल्या आहेत.
   • महाराष्ट्र:
     • महाराष्ट्रात किनारपट्टीलगत आणि वर्धा-वैनगंगा खोऱ्यात अनेक ठिकाणी पुरापाषाणकालीन अवजारे सापडली आहेत. मुळा-मुठा, गोदावरी, प्रवरा आणि तापी नद्यांच्या विभागांचे स्ट्रॅटिग्राफिक प्रोफाइल उपलब्ध आहेत.
     • पुण्यातील मुठा नदीच्या दत्तवाडी परिसरात खालची व मध्यम पुरापाषाणकालीन अवजारे सापडली आहेत.
     • नाशिक येथील गोदावरीवरील गंगावाडी परिसरात लोअर पॅलिओलिथिक अवजारे सापडली आहेत.
     • महाराष्ट्रातील नेवासाजवळील चिरकी येथून हँडॅक्स, हेलिकॉप्टर, क्लीव्हर, स्क्रॅपर आणि बोअर अशी पुरापाषाणकालीन साधने आढळली आहेत.
     • महाराष्ट्रातील कोरेगाव, चांदोली आणि शिकारपूर ही इतर महत्त्वाची पुरापाषाणकालीन स्थळे आहेत.
3. मध्य भारत:
   • दमोह, रायसेन आणि नर्मदा, अप्पर सोन आणि महानदी खोऱ्यात मध्य भारतातील विविध भागात प्रागैतिहासिक अवशेष आढळतात.
   • नर्मदेचे खोरे हे विशेषतः समृद्ध आणि अभ्यासपूर्ण क्षेत्र आहे. आदमगड टेकडीवरील उत्खननात खालच्या व मध्य पुरापाषाणकालीन अवजारांचा क्रम सापडला.
   • तथापि, सर्वात नेत्रदीपक शोध भीमबेटका (रायसेन जिल्हा, मध्य प्रदेश) येथील शेकडो खडकांच्या निवाऱ्यांमधून मिळाले आहेत जे खालच्या पुरापाषाण युगापासून ऐतिहासिक कालखंडापर्यंत पसरलेल्या व्यवसायाच्या प्रचंड दीर्घ क्रमाचे पुरावे देतात.
     • भीमबेटका टेकडी वालुकाश्म आणि क्वार्ट्झाइट पासून बनलेली आहे.
     • पाषाणयुगातील लोकांसाठी निवारा, अन्न आणि अवजारांसाठी कच्चा माल या दृष्टिकोनातून ही जागा आकर्षक असावी.
     • भीमबेटका येथील बहुतेक दगडी अवजारे या भागात मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असलेल्या पिवळ्या रंगाच्या क्वार्ट्झाइटपासून बनलेली होती, परंतु दूरवरून राखाडी क्वार्ट्झाइटही मिळत असे.
     • खालच्या पुरापाषाणयुगातील सपाट दगडी स्लॅब असलेले पाच मजले ओळखण्यात आले.
     • आम्लयुक्त मातीमुळे आतापर्यंत हाडे सापडलेली नाहीत.
4. दक्षिण भारत:
   • ताप्ती, गोदावरी, भीमा आणि कृष्णा या नद्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात पुरापाषाणकालीन स्थळे निर्माण झाली आहेत.
   • पुरापाषाण स्थळांचे वितरण पर्यावरणीय भिन्नतेशी जोडलेले आहे जसे की क्षरण वैशिष्ट्य, मातीचे स्वरूप इ.
     • ताप्ती पात्रात खोल रेगूर (काळी माती) असून उर्वरित भाग मुख्यतः मध्यम रेगुरने व्यापलेला आहे.
     • भीमा व कृष्णा नदीच्या वरच्या भागात पुरापाषाणकालीन स्थळांची कमतरता आहे.
   • मलप्रभा, घटप्रभा आणि कृष्णेच्या समृद्धतेपासून अनेक पुरापाषाणयुगीन स्थळांची नोंद झाली आहे.
     • कर्नाटकातील मलप्रभा- घटप्रभा खोऱ्यात खालची व वरची पुरापाषाणकालीन साधने ओळखली गेली.
     • कर्नाटकातील घटप्रभा खोऱ्यात अच्युलियन हँडक्स मोठ्या संख्येने आढळले आहेत.
     • अनगवाडी आणि बागलकोट ही घटप्रभावरील दोन महत्त्वाची ठिकाणे आहेत जिथे प्रारंभिक आणि मध्य पुरापाषाण कालीन दोन्ही साधने सापडली आहेत.
   • हुंस्गी-बैचबल व कृष्णा खोऱ्यात लोअर पुरापाषाण कालीन अवजारे सापडली आहेत.
   • कृष्णा नदीची उपनदी हुंस्गी नदीच्या काठावर हुंस्गी (कर्नाटकातील गुलबर्गा जिल्ह्यात) येथे अनेक ठिकाणी लोअर पॅलिओलिथिक अवजारे आढळतात.
     • येथे, खूप कमी प्रकारच्या कलाकृती असलेल्या साइट्स अशा ठिकाणांचे प्रतिनिधित्व करू शकतात जिथे साधने बनविणे किंवा मारण्याचा खेळ यासारख्या विशिष्ट क्रियाकलाप केले गेले होते.
     • ज्या ठिकाणी साधने मोठ्या संख्येने आणि विविधतेने आढळतात, ती तात्पुरती छावणी ठिकाणे असू शकतात.
     • अजूनही मोठी ठिकाणे, जिथे दगडी अवजारे मोठ्या प्रमाणात आणि विविधतेत आढळली आहेत, ती अशी ठिकाणे असू शकतात जिथे लोकांचे गट जास्त काळ राहत असत.
     • हुंस्गी अवजारे मुख्यत: चुनखडी, वालुकाश्म, क्वार्ट्झाइट, डोलेराइट आणि चेर्ट सह विविध प्रकारच्या दगडांपासून बनलेली होती, त्यापैकी काही स्थानिक पातळीवर उपलब्ध नव्हती.
   • तमिळनाडू:
     • तामिळनाडूतील पालार, पेनियार आणि कावेरी या नद्या पुरापाषाण अवजारांनी समृद्ध आहेत.
     • तामिळनाडूमध्ये सुरुवातीच्या पुरापाषाण युगापासून ते चेन्नईजवळील मेसोलिथिकपर्यंत.
     • चेन्नईजवळील गुडियाम गुहेत खालच्या, मध्यम आणि वरच्या पुरापाषाण अवजारांचा क्रम सापडला आहे.
       • अवजारांची थोडीशी कमतरता आणि इतर अवशेषांची अनुपस्थिती हे सूचित करते की ही जागा अल्प कालावधीसाठी व्यापली गेली होती.
     • कोरतल्लयार नदीच्या खोऱ्यातील अत्तिरामपक्कम हे तामिळनाडूतील सर्वात श्रीमंत पुरापाषाण स्थळांपैकी एक आहे.
       • उत्खननात खालच्या, मध्यम आणि वरच्या पुरापाषाण संस्कृतींचा क्रम आढळला, मध्य पुरापाषाण युगानंतर व्यवसायाला ब्रेक लागला.
       • या कलाकृती, मुख्यत: हँडॅक्स, क्वार्ट्झाइट दगडांपासून बनविल्या गेल्या होत्या ज्या स्थानिक पातळीवर उपलब्ध नव्हत्या.
       • या ठिकाणी फारच कमी डेबिट सापडले होते, ज्यावरून असे सूचित होते की ही साधने इतरत्र तयार केली गेली आणि नंतर येथे आणली गेली.
       • सर्वात मनोरंजक शोधांपैकी एक म्हणजे अच्युलियन साधनांसह सापडलेल्या प्राण्यांच्या पायाच्या ठशांचा संच.
       • आणखी एक मनोरंजक शोध म्हणजे तीन प्राण्यांच्या जीवाश्मांचे दात, बहुधा एखाद्या प्रकारचे घोडा, पाण्यातील म्हैस आणि नीलगाय, जे पुरापाषाण युगाच्या सुरुवातीच्या काळात एक मोकळे आणि ओले लँडस्केप सूचित करतात.
   • आंध्र प्रदेश:
     • अंतर्गत भागात तसेच किनारपट्टीच्या विशाखापट्टणम भागात लोअर पॅलिओलिथिक अवजारे सापडली आहेत.
     • नागार्जुनकोंडाने ओल्या आणि कोरड्या अशा तीन पर्यायी चक्रांचे पुरा-हवामान पुरावे दिले आहेत.
   • केरळ:
   • केरळच्या पालघाट जिल्ह्यात क्वार्ट्झपासून बनवलेले हेलिकॉप्टर आणि स्क्रॅपर सापडले आहेत.
5. पूर्व भारत:
   • पूर्व भारतातील रारो नदी (सिंहभूम, झारखंड) हँडॅक्स, बायफेशियल चॉपिंग टूल्स आणि फ्लेक्स सारख्या पुरापाषाण साधनांनी समृद्ध आहे.
     • सिंहबमपासून अनेक पुरापाषाणकालीन स्थळांची नोंद झाली असून मुख्य कलाकृती म्हणजे हँडॅक्स आणि हेलिकॉप्टर्स.
   • झारखंडमधील छोटानागपूर पठाराच्या पायथ्याशी आणि पश्चिम बंगालच्या लगतच्या भागात कमी पुरापाषाण अवजारे आढळली आहेत.
   • बिहारमध्ये मुंगेरजवळील खरगपूरच्या जंगलात पैसरा येथे खालच्या पुरापाषाणकालीन राहणीमान व कार्यशील मजल्याचे खोदकाम करण्यात आले.
     • संपूर्ण परिसर तयार आणि अपूर्ण कलाकृती, दगडाचे तुटलेले तुकडे आणि अँविल्सने समृद्ध होता.
     • झोपड्यांना आधार देण्यासाठी जमिनीत लाकडी चौक्या खोदण्यात आल्या होत्या, अशा ठिकाणी आठ पोस्ट-होल सापडले.
   • दामोदर व सुवर्णरेखा यांच्या खोऱ्यांतून पुरापाषाणकालीन अवजारेही सापडली असून येथील पुरापाषाण संस्कृतीचे वितरण पॅटर्न पुन्हा भौगोलिक वैशिष्ट्यांनी परिपूर्ण आहे.
   • ओरिसामध्ये पुरापाषाणयुगातील तीनही टप्प्यांची साधने अनेक ठिकाणी सापडली आहेत.
     • संबलपूर जिल्ह्यातील दारी-डुंगरी येथील उत्खननात मोठ्या प्रमाणात खालची व मध्यम पुरापाषाणयुगीन साधने सापडली असून बुधबलन व ब्राह्मणी नद्यांच्या खोऱ्यांलगत ही खालची पुरापाषाणकालीन साधने सापडली आहेत.
     • वैतरणी, ब्राह्मणी आणि महानदी या नद्या ओरिसाचा डेल्टा प्रदेश असून या भागात काही पुरापाषाणकालीन अवजारे सापडली आहेत.
     • ओरिसातील मयूरभंगयेथील बुहरबलंग खोऱ्यात हॅन्डॅक्स, स्क्रॅपर्स, बिंदू, फ्लेक्स इत्यादी अनेक प्राचीन व मध्य पुरापाषाण कालीन साधने आहेत.

पुरापाषाण युगातील समाज

1. पुरापाषाण कालीन लोक खडक, फांद्या, गवत, पाने किंवा रीड पासून बनवलेल्या निवाऱ्यात राहत असत. कमी-अधिक कायमस्वरूपी वसाहती ओळखल्या जाऊ शकतात आणि काही साइट्स विशिष्ट प्रकारच्या क्रियाकलापांचे प्रतिनिधित्व करतात.
   • भीमबेटका आणि हुंस्गी सारखी वस्तीस्थळे शतकानुशतके सतत कब्जा केल्याचा पुरावा देतात.
   • इतर स्थळे तात्पुरती छावणी स्थळे दर्शवितात, जिथे लोक आले, वर्षाचा काही भाग राहिले आणि नंतर पुढे गेले.
   • तरीही इतर विशिष्ट क्रियाकलापांशी संबंधित होते – उदा. मारणे किंवा कत्तल करणे साइट्स आणि फॅक्टरी साइट्स.
2. पुरापाषाण युगातील शिकारी-संग्राहकांची मूलभूत सामाजिक रचना काही प्रमाणात ‘बँड सोसायटी’शी सुसंगत असावी
   • बँड लहान समुदाय आहेत, ज्यात सहसा 100 पेक्षा कमी लोक असतात.
   • ते शिकार केलेल्या प्राण्यांची हंगामी उपलब्धता आणि त्यांनी गोळा केलेल्या वनस्पतींच्या अन्नावर अवलंबून काही प्रमाणात ते एका ठिकाणाहून दुसर् या ठिकाणी स्थलांतरित होतात.
   • बँडचे सदस्य सहसा नातेसंबंधातून एकमेकांशी संबंधित असतात आणि त्यांचे श्रमविभाजन वय आणि लिंगावर आधारित असते.
   • वस्तूंची देवाणघेवाण ही पारस्परिकतेवर आधारित असते, व्यावसायिक देवाणघेवाणीवर नव्हे. ज्या नैसर्गिक साधनसंपत्तीवर ते सर्व अवलंबून आहेत, त्या नैसर्गिक साधनसंपत्तीची मालकी कोणत्याही एका व्यक्तीकडे नाही.
   • औपचारिक शासनाच्या संस्था नाहीत, औपचारिक किंवा कायमस्वरूपी नेते नाहीत. समूहातील सदस्यांचे वर्तन बळजबरीने नव्हे तर रूढी, नियम आणि सामाजिक शिष्टाचारयाद्वारे नियंत्रित केले जाते.

निर्वाह पद्धती

1. पुरापाषाण युगातील मानवांच्या भौतिक इच्छा आणि गरजा तुलनेने मर्यादित असाव्यात आणि त्यांचे तंत्रज्ञान त्यांना एका मर्यादेपलीकडे अन्न साठवण्याची परवानगी देत नव्हते.
   • या दोन घटकांचा अर्थ असा होता की जेव्हा त्यांना पुरेसे अन्न मिळाले तेव्हा त्यांच्या उदरनिर्वाहाशी संबंधित कामे थांबली. यामुळे त्यांना इतर प्रकारच्या उपक्रमांसाठी थोडा वेळ मिळाला असावा.
   • मानववंशशास्त्रीय पुरावे दर्शवितात की सर्व आधुनिक शिकारी-संग्राहक हाताने अस्तित्व जगत नाहीत आणि त्यांच्यापैकी बर्याच जणांना झोपण्यासाठी, गप्पा मारण्यासाठी, गेम खेळण्यासाठी आणि विश्रांती घेण्यासाठी भरपूर विश्रांती वेळ असतो.
2. शिकार-गोळा करणे ही उदरनिर्वाहाची अकार्यक्षम पद्धत आहे, असा सर्वसाधारण समज आहे. या उदरनिर्वाहपद्धतीचा प्रदीर्घ इतिहास आणि आपल्याच काळातही ती टिकून राहण्याच्या आधारावर यावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले जाऊ शकते.
   • शिवाय, मानववंशशास्त्रीय अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की अनेक शिकार-गोळा करणारे गट त्यांच्या भागातील नैसर्गिक संसाधनांच्या क्षमतेचा पूर्णपणे वापर करत नाहीत आणि ते आपल्या संसाधनांचे संरक्षण करण्यासाठी जाणीवपूर्वक पर्यावरणाच्या शोषणात समजूतदार संयम पाळतात.
3. देशी-विदेशी अशा दोन्ही प्रकारच्या प्राण्यांचा येथे समृद्ध समूह आहे.
   • प्राइमेट्स, अनेक जिराफसदृश प्रकार, कस्तुरी, शेळ्या, म्हशी, बोविड आणि डुक्कर हे देशी मूळचे दिसतात.
   • उंट आणि घोड्याचा उत्तर-अमेरिकन संबंध होता. हिप्पोपोटेमस आणि हत्ती मध्य आफ्रिकेतून भारतात आले. स्थलांतरित मार्ग हिमालयाच्या पूर्व आणि पश्चिमेला होते.
   • तथापि, बहुतेक स्थलांतरित प्राण्यांच्या स्थलांतराची लाट वायव्य सीमेवर होती. भारत आणि आफ्रिका यांच्यात बराच संवाद झाला.
4. पॅलेओलिथिक मानव आणि त्यांची संसाधने यांच्यातील संबंधांबद्दल, प्राण्यांचे अवशेष आपल्याला त्यांच्या उपजीविकेच्या पद्धतीबद्दल थोडी कल्पना देतात.
   • हे अवशेष सूचित करतात की लोक प्रामुख्याने शिकार आणि गोळा करण्याच्या अवस्थेत होते.
   • अन्नपुरवठा सुनिश्चित करण्यासाठी ते ज्या भागात राहत होते आणि स्थलांतरित झाले त्या भागातील मानवी लोकसंख्या आणि प्राण्यांची लोकसंख्या यांच्यातील समतोल राखला गेला असता.
5. लोकांनी आजूबाजूच्या परिसरातील प्राणी आणि फुलांच्या संसाधनांचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला असता.
6. शिकारीच्या पद्धती मोठ्या आणि मध्यम आकाराच्या सस्तन प्राण्यांवर केंद्रित होत्या, विशेषत: अनगुलेट (एक प्रकारचा प्राणी). त्याचवेळी हरीण, गेंडा आणि हत्ती यांची शिकार झालेली दिसते.
7. या काळात निवडक शिकारीचा पुरावा नाही.
8. काही समूहांमध्ये काही प्रजातींचे प्राबल्य आहे; हे त्या भागात त्यांच्या विपुलतेमुळे आणि शिकार करणे सोपे असल्याने आहे.
9. असे दिसते की शिकारी-संग्राहकांच्या उदरनिर्वाहाचे नमुने वनस्पती आणि प्राण्यांच्या अन्नाच्या शोषणाच्या कोरड्या हंगामात/ ओल्या ऋतूचक्राशी संबंधित होते.
10. बैल, बायसन, नीलगाय, चिंकारा, गझल, काळवीट मृग, सांबर, हरण रानडुक्कर, विविध प्रकारचे पक्षी, कासव व मासे अशा प्राण्यांवर तसेच फळांची मुळे, बिया आणि पाने यांसारख्या मध व वनस्पतींच्या खाद्यपदार्थांवर पुरापाषाण युगातील लोकांचा उदरनिर्वाह असण्याची शक्यता आहे.
11. आधुनिक शिकारी-संग्राहक शिकारीऐवजी गोळा करून आपल्या अन्नाचा बराचसा भाग मिळवतात.
    • यावरून ‘शिकारी-संकलक’ या संज्ञेतील ‘शिकार’ या भागावर कदाचित अभ्यासकांनी जास्त भर दिला आहे आणि ‘संकलक’ भागाकडे दुर्लक्ष केले आहे, असे दिसून येते.
    • पुरापाषाण युगातील उदरनिर्वाहाचे नमुने तसेच लैंगिक भूमिका आणि संबंध समजून घेण्यासाठी या निष्कर्षाचे महत्त्वपूर्ण परिणाम आहेत.
12. बहुतेक आधुनिक शिकारी संग्राहक समुदायांमध्ये, पुरुष शिकार करतात आणि स्त्रिया अन्न गोळा करतात आणि अशीच श्रमविभागणी बहुधा पुरापाषाण युगात अस्तित्वात होती.
    • परंतु वनस्पतींच्या अन्नाला आहारातील महत्त्व जास्त असेल, तर पुरापाषाण युगातील समुदायांच्या उदरनिर्वाहाच्या पायात स्त्रियांचे मोठे योगदान असावे, असा अंदाज बांधता येतो.
13. पुरापाषाण युगातील लोक वन्य वनस्पतींच्या उत्पादनांबरोबरच प्राण्यांचा आहार घेत असण्याची शक्यता आहे.
14. रॉक पेंटिंग्ज आणि कोरीव कामामुळे आपल्याला पुरापाषाण युगातील लोकांच्या उपजीविकेची पद्धत आणि सामाजिक जीवनाची ही माहिती मिळते.
    • सर्वात प्राचीन चित्रे अप्पर पॅलिओथिक युगातील आहेत.
    • विंध्य पर्वतरांगेत वसलेले भीमबेटका हे विविध कालखंडातील चित्रांच्या अखंड लेखनासाठी प्रसिद्ध आहे.
    • पीरियड-१ अप्पर पॅलिओलिथिक स्टेजचा असून चित्रे हिरव्या आणि गडद लाल रंगात केली जातात.
    • ही चित्रे प्रामुख्याने बायसन, हत्ती, वाघ, गेंडे आणि डुक्कर यांची आहेत.
    • ते सहसा मोठे असतात, काहींची लांबी दोन-तीन मीटर असते.
    • पुरापाषाण युगातील लोकांच्या शिकारजीवनाविषयी अधिक अचूक कल्पना येण्यासाठी विविध प्रकारच्या प्राण्यांच्या वारंवारतेवर काम करण्याची आवश्यकता आहे.
    • परंतु कोरीव काम आणि चित्रांमध्ये शिकार हा मुख्य उपजीविकेचा व्यवसाय असल्याचे दिसून येते.
    • कधीकधी शारीरिक वैशिष्ट्यांच्या आधारे पुरुष आणि स्त्रिया यांच्यात फरक करणे शक्य होते.
    • पुरापाषाण युगातील लोक लहान बँड (लहान गट) समाजात राहत होते ज्यांची उपजीविका अर्थव्यवस्था प्राणी आणि वनस्पती उत्पादनांच्या स्वरूपात संसाधनांच्या शोषणावर आधारित होती हे देखील या चित्रांमधून प्रतिबिंबित झाले.
    • मेघगर्जनेने आणि विजेने घाबरलेले लोक त्यांची पूजा करत असत. त्यांनी पाने, जनावरांची कातडी आणि झाडांची साल परिधान केली.
15. अप्पर पॅलिओलिथिक वस्त्यांमध्ये पाण्याच्या कायमस्वरूपी स्त्रोतांशी संबंधित असण्याचा एक वेगळा कल दिसून येतो. ग्राइंडिंग स्टोनचा वापर जंगली तांदळासारख्या वनस्पतींच्या पदार्थांवर प्रक्रिया करण्यासाठी झाला असावा.