2.3 Pre‐history and Proto‐history – Mesolithic Period: Hunting and Gathering

मेसोलिथिक (मध्य दगड) संस्कृती (इ.स.पू. ८०००-इ.स.पू. ४०००)

• मेसोलिथिक युगाची सुरुवात इ.स.पू. ८००० च्या सुमारास झाली. पुरापाषाण युग आणि नवपाषाण युग यांच्यातील हा संक्रमणकालीन टप्पा होता.
  • पॅलिओलिथिक काळापासून मेसोलिथिक कालखंडापर्यंतचे संक्रमण प्लाइस्टोसीन काळापासून होलोसीन कालखंडात संक्रमण आणि हवामानातील अनुकूल बदल आणि साधनांमधील बदलांमुळे दर्शविले जाते.
• सुमारे १०,००० वर्षांपूर्वी प्लाइस्टोसीन भूवैज्ञानिक युगाने होलोसीनचा मार्ग तयार केला. या संक्रमणाच्या काळात अनेक पर्यावरणीय बदल झाले.
  • तापमानात वाढ होऊन वातावरण उबदार व कोरडे तर काही ठिकाणी दमट झाले.
    • उदाहरणार्थ, पश्चिम बंगालमधील बीरभानपूर च्या ठिकाणच्या मातीत शुष्कता वाढत असल्याचे दिसून येते.
    • राजस्थानमधील डिडवाना येथील मिठाच्या तलावातील गाळ आणि परागकणांमुळे सध्या जास्त पाऊस पडण्याची शक्यता आहे.
  • हवामानातील बदलांचा मानवी जीवनावर परिणाम झाला आणि प्राणी आणि वनस्पतींमध्ये बदल झाले.
    • होलोसीन युगाच्या प्रारंभाबरोबर मेसोलिथिक संस्कृतीसुरू झाली आणि ग्लोबल वॉर्मिंगचा परिणाम म्हणून बर्फाचे तुकडे वितळून नद्या तयार झाल्या.
    • वाढलेल्या पावसामुळे वनस्पती आणि प्राण्यांचा विस्तार झाला.
    • यामुळे माणसाला नवीन संसाधने उपलब्ध झाली आणि अशा प्रकारे मानव नवीन क्षेत्रांकडे वळला.
    • हा काळ वाढत्या लोकसंख्येने ओळखला जातो, जरी या काळातील मुख्य अर्थव्यवस्था शिकार आणि गोळा करण्यावर आधारित राहिली.
• प्लाइस्टोसीनच्या अखेरीस किंवा होलोसीनच्या प्रारंभी प्रागैतिहासिक लोकांच्या दगडी साधनांच्या किटमध्ये काही बदल झाले.
  • अवजारे तयार करण्याच्या तंत्रज्ञानात बदल झाला आणि लहान दगडी अवजारे वापरली गेली माणूस प्रामुख्याने शिकार/गोळा करण्याच्या अवस्थेत होता परंतु शिकारीच्या पद्धतीत मोठ्या खेळाकडून लहान खेळाच्या शिकारीकडे आणि मासेमारी आणि कोंबड्याकडे बदल झाला.
  • लोकांनी मायक्रोलिथ तयार करण्यास आणि वापरण्यास सुरवात केली.
  • टूल किटमधील बदल पर्यावरणीय घटकांमधील बदलांशी संबंधित असावेत.
  • हे भौतिक आणि पर्यावरणीय बदल रॉक पेंटिंगमध्येही प्रतिबिंबित होतात.
• भारतीय मेसोलिथिक कालखंडाचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे वसाहतींचा नवीन पर्यावरणीय ठिकाणी प्रसार होय.
  • हे सामान्यत: अधिक अनुकूल पर्यावरणीय परिस्थिती तसेच तांत्रिक नवकल्पनांमुळे लोकसंख्या वाढीचा परिणाम म्हणून पाहिले जाते.
• नोट:
  • एपि-पॅलिओलिथिक हा शब्द कधीकधी वरच्या पुरापाषाण युगापेक्षा लहान, परंतु मायक्रोलिथपेक्षा मोठा असलेल्या साधनांच्या संक्रमणकालीन अवस्थेसाठी वापरला जातो.

मेसोलिथिक साधने

• मेसोलिथिक युगातील साधने पुरापाषाण युगापेक्षा आकाराने लहान आणि फिनिशिंगमध्ये (अधिक भौमितिक) चांगली असतात आणि त्यांना मायक्रोलिथ किंवा लहान दगडी साधन म्हणतात.
  • मायक्रोलिथ आकाराने खूप लहान असतात आणि त्यांची लांबी 1 ते 8 सेंमी पर्यंत असते. काही मायक्रोलिथची भौमितिक रूपेही असतात.
  • मायक्रोलिथ सहसा फ्लिंट किंवा चेर्टपासून बनविला जातो.
• ब्लेड, कोर, बिंदू, त्रिकोण, ल्युनेट आणि ट्रॅपेझ हे मेसोलिथिक साधनांचे मुख्य प्रकार आहेत.
  • याशिवाय स्क्रॅपर, बुरिन आणि अगदी हेलिकॉप्टर सारखी पुरापाषाण कालीन साधनेही मेसोलिथिक युगात चालू आहेत.
• काही मायक्रोलिथचा वापर अग्रभाग, तीर, चाकू, कोयता, हारपून आणि खंजीर यांचे घटक म्हणून केला जात असे.
• शिकारीसाठी धनुष्यबाणाचा वापर या काळात सर्रास झाला होता, हे अनेक शिलाचित्रांतून स्पष्ट होते.
• वरच्या पुरापाषाण युगात आधीच दिसणारे कंटाळवाणे दगड या काळात आणि नवपाषाण आणि चाल्कोलिथिक कालखंडात सामान्य झाले. काठ्या खोदण्यात वजन म्हणून आणि नेट सिंकर म्हणून याचा वापर केला जात असल्याचे मानले जाते. त्याचप्रमाणे अनेक ठिकाणी उथळ खड्डे व ग्राइंडिंग स्टोनही आढळतात
• या नवीन तांत्रिक घटकांमुळे वन्य वनस्पतींच्या खाद्यपदार्थांची शिकार, संकलन आणि प्रक्रियेत कार्यक्षमता वाढली.
• ब्लेड:
  • ब्लेड हा एक विशेष फ्लेक आहे.
  • त्याचा वापर कापण्याच्या उद्देशाने केला गेला असावा.
  • मेसोलिथिक ब्लेड उत्पादनाच्या तंत्राला फ्लुटिंग म्हणतात.
  • रुंद, जाड आणि लांब अशा काही रिटच ब्लेड्सही आपल्याला आढळतात. पुनर्स्पर्श प्रक्रियेमुळे ब्लेड धारदार होते आणि ते अधिक तीक्ष्ण आणि प्रभावी होते.
• कोर:
  • कोर सामान्यत: बेलनाकार आकाराचा असतो आणि दूरच्या आडव्या टोकाला सपाट आकर्षक प्लॅटफॉर्म असतो.
• बिंदू:
  • बिंदू हा त्रिकोणी स्वरूपातील तुटलेला ब्लेड आहे.
  • बिंदूंचा उपयोग तीरआणि अग्रणी म्हणून केला जात असे.
• त्रिकोण:
  • सीमेला पुन्हा स्पर्श केला जातो.
  • हे कापण्याच्या उद्देशाने किंवा तीरम्हणून वापरले जायचे.
• ल्युनेट:
  • ल्युनेट ब्लेडसारखा असून वर्तुळाच्या भागासारखा दिसतो.
  • त्याचा उपयोग अवतल कटिंग एज मिळवण्यासाठी केला जाऊ शकतो किंवा यापैकी दोन मागे अर्धे करून एरोहेड तयार केले जाऊ शकते.
• Trapze:
  • ट्रॅपेझ ब्लेडसारखा दिसतो.
  • ट्रॅपेझचा वापर एरोहेड म्हणून केला गेला असता.

मेसोलिथिक साइट्स

• भारतातील मेसोलिथिक युगाविषयी आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे गंगेच्या मैदानी प्रदेशाची पहिली मोठी मानवी वसाहत याच काळात झाली. उत्तर प्रदेशातील अलाहाबाद, प्रतापगड, जौनपूर, मिर्झापूर आणि वाराणसी जिल्ह्यांत दोनशेहून अधिक मेसोलिथिक स्थळे आढळतात.

• राजस्थान:
  • पाचपदरा खोरे व सोजात प्रदेश (राजस्थान) हे मिकोलिथने समृद्ध आहेत.
    • सापडलेले महत्त्वाचे निवासस्थान म्हणजे तिलवारा ज्याचे दोन सांस्कृतिक टप्पे आहेत,
      • पहिला टप्पा मेसोलिथिक असून मायक्रोलिथच्या उपस्थितीचे वैशिष्ट्य आहे.
  • बागोर (राजस्थान):
    • कोठारी नदीवरील हे भारतातील सर्वात मोठे मेसोलिथिक स्थळ आहे.
    • हे सर्वोत्कृष्ट दस्तऐवज मेसोलिथिक साइट्सपैकी एक आहे.
    • पूर्व राजस्थानमधील भिलवाडा जिल्ह्यात.
    • हे कोठारी नदीजवळील वाळूच्या ढिगाऱ्यावर वसलेले आहे.
    • तीन व्यावसायिक स्तर: कालखंड १: मेसोलिथिक, कालखंड २: चाल्कोलिथिक आणि कालखंड तिसरा: लोखंडाचा पुरावा.
    • साधने:
      • मायक्रोलिथ बहुतेक स्थानिक पातळीवर उपलब्ध चेर्ट आणि क्वार्ट्जपासून बनलेले होते.
      • त्यापैकी बहुतेक ब्लेडवर बनविलेले होते आणि त्यात त्रिकोण आणि ट्रॅपेझ सारख्या भौमितिक मायक्रोलिथचा मोठ्या संख्येने समावेश होता.
    • वस्ती :
      • दगडी स्लॅबने पक्के केलेले घराचे मजले सापडले आणि काही ठिकाणी निवाऱ्याची रूपरेषा दर्शविणाऱ्या दगडाच्या गोलाकार मांडणीचे पुरावे सापडले.
      • प्राण्यांची हाडे मोठ्या संख्येने असलेली काही दगडी पक्की क्षेत्रे बहुधा कत्तल करणारी क्षेत्रे होती.
    • दफन:
      • फक्त एकच दफनभूमी सापडली आणि कबरीच्या वस्तूंचा निश्चित पुरावा मिळाला नाही.
    • इतर शोधांमध्ये रिंग स्टोन (कदाचित मायक्रोलिथ तयार करण्यासाठी हातोड्याचे दगड म्हणून वापरले जातात), लाल गेरूचे तुकडे, क्वेर्न आणि रगडणारे दगड (अन्न पिसण्यासाठी) यांचा समावेश होता.
    • प्राणी :
      • वन्यप्राण्यांच्या हाडांमध्ये रानटी जनावरे, दोन प्रकारचे हरीण, डुक्कर, गिधाड, उंदीर, मॉनिटर सरडे, कासव आणि मासे यांचा समावेश होता; पाळीव मेंढ्या/शेळ्या आणि गुरांच्या हाडांचीही नोंद करण्यात आली.
    • मातीची भांडी:
      • या ठिकाणी सापडलेल्या मातीच्या भांड्यांचे छोटे तुकडे मेसोलिथिक काळातील असण्याची शक्यता आहे.
• गुजरात:
  • ताप्ती, नरबाडा, माही आणि साबमती (गुजरात) या नद्यांमध्येही अनेक मेसोलिथिक स्थळे आहेत.
  • साबरमती नदीच्या पूर्वेला आखाज, वलसाना, हिरपूर आणि लंघनाज ही ठिकाणे आहेत.
  • लंघनाजचा सखोल अभ्यास करण्यात आला असून त्यातून तीन सांस्कृतिक टप्पे समोर आले आहेत.
    • यात मायक्रोलिथ, मानवी दफन आणि प्राण्यांची हाडे आणि काही भांडी तयार केली आहेत.
    • मायक्रोलिथ हे मुख्यतः ब्लेड, त्रिकोण, क्रेसेनिस, स्क्रॅपर आणि बुरिन असतात.
• उत्तर प्रदेश:
  • सातपुडे मेसोलिथिक स्थळांनी समृद्ध आहेत.
  • सराय नहार राय, महादहा आणि दमदमा ही तीन खोदलेली ठिकाणे एकमेकांच्या अगदी जवळ आहेत.
    • सराय नाहर राय (प्रतापगढ़ जिल्हा, उत्तर प्रदेश) :
      • अलाहाबाद-प्रतापगड भागात
      • हे वाळलेल्या ऑक्सबो सरोवराच्या काठावर वसलेले आहे जे गंगेचा एक जुना प्रवाह दर्शविते.
      • अवजारे व प्राणी :
        • गोळे आणि प्राण्यांच्या हाडांसह (बायसन, गेंडा, स्टॅग, मासे आणि कासव) भौमितिक मायक्रोलिथ येथे आढळले.
      • दफनविधी :
        • वस्तीच्या परिसरात, 9 पुरुष, 4 स्त्रिया आणि एका मुलासह 11 मानवी दफनविधी खोल खड्ड्यांमध्ये होते.
        • दफन करण्यात आलेल्या एका सांगाड्याच्या बरगडीत बाण गुंफलेला होता.
        • एका दफनविधीत चार जणांचे अवशेष होते.
        • मायक्रोलिथिक अवजारे, प्राण्यांची हाडे आणि गोळे कबरीत कबरीच्या वस्तू म्हणून ठेवण्यात आले होते.
        • कंकालसामग्रीचे विश्लेषण केल्यावर असे दिसून आले की लोकांचे दंत आरोग्य पूर्णपणे चांगले होते, परंतु त्यापैकी काही ंना ऑस्टियो-आर्थरायटिस चा त्रास होता.
    • महादहा:
      • हे देखील ऑक्सबो तलावाच्या काठावर आहे.
      • वस्ती आणि कत्तलीशी संबंधित विशिष्ट क्षेत्रे.
      • साधने:
        • हे मायक्रोलिथ चेर्ट, क्वार्ट्ज, कॅल्सेडोनी, क्रिस्टल आणि अगेट पासून बनलेले होते, हे सर्व विंध्यांपासून नदीच्या पलीकडे बर् यापैकी लांब अंतरावर आणले गेले असावे.
      • दफनविधी :
        • वस्ती परिसरात एका स्त्री-पुरुषाला एकत्र दफन केल्याच्या दोन घटनांसह तीस जणांचे २८ दफनविधी आढळून आले.
        • दफनभूमी लंबवर्तुळाकार होती आणि त्यांचा पाया सरकलेला होता.
        • कबरीच्या वस्तूंमध्ये मायक्रोलिथ, गोळे, प्राण्यांच्या हाडांचे जळालेले तुकडे, हाडांचे तीर आणि अंगठ्या आणि गेरूचे तुकडे यांचा समावेश होता.
      • प्राणी :
        • कत्तलखान्यात सापडलेल्या हाडांमध्ये रानटी जनावरे, हिप्पोपोटेमस, हरीण, डुक्कर आणि कासवांचा समावेश आहे. तलाव परिसरात हजारो प्राण्यांची हाडे आढळून आली.
      • आरोग्य:
        • महाडहाचे मेसोलिथिक लोक उंच होते.
        • त्यांच्या दातांची तब्येत चांगली होती, पण त्यातील अनेकांना ऑस्टियो-आर्थरायटिसचा त्रास होता.
        • सरासरी आयुर्मान कमी होते.
    • दमदामा:
      • उत्खननकर्त्यांना मायक्रोलिथ, हाडांच्या वस्तू, क्वेर्न आणि मुलेर, अँविल आणि हातोड्याचे दगड सापडले.
      • त्यात चुली, जळालेल्या फरशीच्या प्लास्टरचे ठिपके, जळालेले रानधान्य, जनावरांची हाडे होती.
      • दफनविधी :
        • 41 मानवी दफनविधींपैकी 4 अंत्यसंस्कार करण्यात आले.
        • त्यातील एका कबरीत कबरीच्या वस्तूंमध्ये हस्तिदंताचे पेंडंट सापडले.
      • अलीकडे या ठिकाणी मेसोलिथिक पातळीवरून पाळीव तांदळाची नोंद झाली आहे.
  • कैमूर पर्वतरांगेतील मोरहानापहाड (उत्तर प्रदेश) आणि लेखहिया (उत्तर प्रदेश) .
    • लेखाकिया:
      • लेखकिया (दक्षिण उत्तर प्रदेशातील मिर्झापूर जिल्ह्यातील) येथे खोदण्यात आलेल्या खडकांच्या निवाऱ्यात ब्लेड टूल्स आणि मायक्रोलिथ सापडले आहेत.
      • दफनभूमी सापडली आणि मातीची भांडीही सापडली.
    • बागाई खोर :
      • याच परिसरातील हे आणखी एक खडक निवारा स्थळ आहे.
      • यात प्री-सिरॅमिक आणि सिरॅमिक मायक्रोलिथिक टप्पा असतो.
      • दोन विस्तारित दफनभूमी ओळखल्या गेल्या, पहिली प्री-सिरॅमिक टप्प्याशी संबंधित आणि दुसरी सिरॅमिक टप्प्याशी संबंधित.
  • बेलन खोऱ्यातील चोपानी मांडो
    • व्यावसायिक ठेव, तीन कालखंडांमध्ये विभागली गेली आहे.
    • पहिला एपि-पॅलिओलिथिक होता, तर दुसरा आणि तिसरा स्पष्टपणे मेसोलिथिक होता.
    • साधने:
      • दुसरा कालावधी दोन टप्प्यांत विभागला गेला:
        • पीरियड आयआयएमध्ये ब्लेड, पॉईंट्स, स्क्रॅपर ्स आणि बोअर सारखे नॉन-भौमितिक मायक्रोलिथ होते, जे बहुतेक ऑफचेर्टपासून बनलेले होते.
        • आयआयबी कालखंडात भौमितिक मायक्रोलिथ मोठ्या संख्येने होते.
      • मायक्रोलिथ तिसर्या कालखंडापर्यंत चालू राहिले, ज्यात दोरी-प्रभावित नमुने, अँविल आणि हातोड्याचे दगड, क्वेर्न आणि मुलर (ग्राइंडिंग आणि अन्न प्रक्रियेसाठी वापरले जाणारे) आणि रिंग स्टोनसह हाताने बनविलेले मातीचे भांडे देखील चिन्हांकित केले गेले.
    • प्राणी :
      • रानटी जनावरे व मेंढ्या/शेळ्या यांची हाडे होती.
    • वस्ती :
      • जळालेल्या मातीच्या तुकड्यांवरून चोपानी मांडोचे मेसोलिथिक लोक वॅटल-डौब गोल झोपड्यांमध्ये राहत असल्याचे दिसून आले.
    • या ठिकाणी मेसोलिथिक पातळीच्या उत्तरार्धापासून जंगली तांदळाची नोंद आहे.
• मध्य प्रदेश:
  • विंध्य हे मेसोलिथिक स्थळांनी समृद्ध आहेत.
  • बिम्बेटका (मध्य प्रदेश):
    • त्यात अनुकूल पर्यावरणीय मांडणी आहे.
    • साधने:
      • मेसोलिथिक साधनांमध्ये त्रिकोण, ट्रॅपेझ आणि अर्धचंद्र यासारख्या ब्लेड आणि भौमितिक मायक्रोलिथचा समावेश आहे.
    • पुरापाषाण युगात क्वार्ट्झचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला जात होता, परंतु मेसोलिथिक अवस्थेत कॅल्सेडोनीकडे वळले.
    • भीमबेटका आपल्या मेसोलिथिक चित्रांसाठी प्रसिद्ध आहे.
  • होशंगाबादजवळील आदमगडटेकडी:
    • भीमबेटकाच्या दक्षिणेला वसलेले आहे.
    • त्याच्या वरच्या थरांनी मेसोलिथिक पातळीचे प्रतिनिधित्व केले, ज्यामुळे नवपाषाण-चाल्कोलिथिक पातळीचा मार्ग मोकळा झाला.
    • साधने:
      • येथे मायक्रोलिथ सापडले, मुख्यत: चेर्ट, कॅल्सेडोनी, जॅस्पर आणि अगेट या कच्च्या मालापासून बनविलेले आहेत जे सुमारे 2 किमी दूर नर्मदेच्या नदीपात्रात उपलब्ध आहेत.
      • भौमितिक मायक्रोलिथ (त्रिकोण आणि ट्रॅपेझ) खूप सामान्य होते.
      • गदा हेड किंवा रिंग स्टोन आणि हातोड्याचे दगडही सापडले.
    • प्राणी :
      • वन्यप्राण्यांच्या हाडांमध्ये खरगोश, सरडे, विविध प्रकारचे हरीण, घोडे आणि साप यांचा समावेश होता.
      • पाळीव जनावरे, मेंढ्या, शेळी, कुत्रा, डुक्कर यांच्या हाडांचीही नोंद झाली आहे.
    • मातीची भांडी:
      • या साइटने मेसोलिथिक स्तरावरील मातीच्या भांड्यांचे पुरावे दिले आहेत.
  • सोन खोऱ्यातील बाघोर दुसरा :
    • पुरापाषाण कालीन स्थळे तसेच मेसोलिथिक अवस्था.
    • साधने:
      • ही साधने चेर्ट व कॅल्सिडोनीची असून भौमितिक मायक्रोलिथ आढळतात.
      • ग्राइंडिंग स्टोनचे तुकडे, एक हातोड्याचा दगड आणि लाल गेरूचे
        तुकडे सापडले.
      • तयार दगडी अवजारे फारच कमी होती आणि खोदण्यात आलेल्या एकूण मेसोलिथिक लिथिक सामग्रीपैकी बहुतेक दगडी अवजारांच्या टाकाऊ पदार्थांचा समावेश होता. यावरून अवजारे येथे बनवून इतर ठिकाणी नेण्यात आल्याचे दिसून येते.
    • वस्ती :
      • पाच किंवा सहा मोठ्या निवाऱ्यांचे स्थान पोस्ट-होलच्या मालिकेद्वारे ओळखले जाऊ शकते.
• पूर्व भारत:
  • छोटा नागपूर पठार, ओरिसाच्या किनारपट्टीवरील मैदाने, बंगालडेल्टा, ब्रह्मपुत्रेचे खोरे आणि शिलाँग पठार या भागांत मायक्रोलिथ चे उत्पादन झाले आहे.
  • छोटा नागपूर पठारावर पूर्व-निओलिथिक आणि निओलिथिक शी संबंधित मायक्रोलिथ आढळले आहेत.
  • ओरिसातील मयूरभंज, क्योंझर आणि सुंदरगड येथे सूक्ष्म पाषाण युगाचे मिश्रण आहे.
    • ओरिसातील कुचाई
  • मेघालयातील गारो टेकड्यांवरील सेबलगिरीमध्ये नवपाषाणपूर्व मायक्रोलिथ तयार झाले आहेत.
  • बिहारमधील पैसरा :
    • मायक्रोलिथशिवाय लहान-मोठी चिमणी एकमेकांच्या अगदी जवळ असल्याचे पुरावे मिळाले.
    • ठेवीचा पातळपणा मेसोलिथिक व्यवसायाचा अल्प कालावधी दर्शवितो.
  • पश्चिम बंगालमधील बीरभानपूर:
    • पश्चिम बंगालमधील बर्दवान जिल्ह्यात दामोदर नदीवर वसलेले आहे.
    • क्वार्ट्झपासून बनवलेली मेसोलिथिक दगडी अवजारे, चेर्ट आणि चाल्सिडोनी ची काही साधने येथे सापडली.
    • ही वस्ती आणि कारखान्याची जागा दोन्ही होती असे वाटते.
    • बीरभानपूर येथील मेसोलिथिक अवस्थेतील हवामान आधीच्या टप्प्यापेक्षा कोरडे होते, जे अधिक ओले आणि दमट होते.
  • भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर अनेक ठिकाणी मायक्रोलिथ आढळतात आणि मेसोलिथिक मासेमारी समुदायांच्या छावण्या चिन्हांकित करताना दिसतात.
• कृष्णा आणि भीमा नद्यांनी माझे मायक्रोलिथ तयार केले आहेत.
  • मायक्रोलिथ अनेक बाबतीत निओलिथिक संस्कृतीच्या टप्प्यापर्यंत टिकून राहतात.
  • कर्नाटक पठाराच्या पश्चिम सीमेवर वसलेल्या सांगनकल्लूने कोर, फ्लेक्स, पॉईंट्स तयार केले आहेत.
• दक्षिण भारत आणि दख्खन:
  • द्वीपकल्पीय भारतात मुंबईच्या परिसरात आढळणारी सूक्ष्मपाषाणकालीन स्थळे सागरी संसाधनांचा अन्नासाठी वापर करणाऱ्या किनारपट्टीवरील मेसोलिथिक समुदायांचे प्रतिनिधित्व करताना दिसतात.
  • किनारपट्टीकोकणात मिरक्रोलिथ तर कोकणातून जांयेरे, बाभळगो, जलगड या अंतर्देशीय पठारावर मिरचीची नोंद झाली आहे.
  • दख्खनच्या बेसलटिक पठारावर अनेक मेसोलिथिक स्थळे आहेत आणि धुलिया जिल्हा आणि पूना जिल्ह्यात मायक्रोलिथ आढळले आहेत.
  • गोदावरी चा डेल्टा सूक्ष्मजीवांनी समृद्ध आहे. येथे मिकोलिथ निओलिथिक संस्कृतीशी संबंधित आहेत.
  • आंध्र प्रदेश:
    • कुरनूल भागात अनेक मायक्रोलिथ आहेत.
    • नागार्जुनकोंडा (दक्षिण आंध्र प्रदेश) आणि रेनिगुंटा (चित्तौड जिल्ह्यातील, आंध्र प्रदेश) येथेही मायक्रोलिथ आढळले आहेत.
    • विशाखापट्टणम किनारपट्टीवर चंद्रम्पालेम, परदेसीपालेम आणि रुशीकोंडा या ठिकाणी दगडाच्या गोळ्या आणि रिंगस्टोन सापडले आहेत.
      • अशाच दगडांचा वापर परिसरातील स्थानिक मच्छीमार आज नेट सिंकर म्हणून करतात.
  • कर्नाटक :
    • कर्नाटकातील बंगळुरूजवळील जलाहळ्ळी आणि किब्बनहळ्ळी येथे मायक्रोलिथ सापडले आहेत.
  • पुढे दक्षिणेकडे, मायक्रोलिथ बहुतेक दुधाळ क्वार्ट्झपासून बनलेले असतात.
  • चेन्नईच्या दक्षिणेला टेरिस नावाच्या जुन्या वाळूच्या ढिगाऱ्यावर क्वार्ट्ज आणि चेर्टची छोटी दगडी अवजारे सापडली आहेत.

मेसोलिथिक युग दीर्घ काळाचे असल्याने आणि भारतात अनेक मेसोलिथिक स्थळे असल्याने कालानुक्रमाने व भौतिक अवशेषांच्या आधारे विविध स्थळांचे वर्गीकरण करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे. काही स्थळे मायक्रोलिथ आणि कालानुक्रमिक अनुक्रमाच्या विपुलतेमुळे वास्तविक मेसोलिथिक साइट्स आहेत आणि काही साइट्स कालानुक्रमाने नंतरच्या काळातील आहेत आणि मेसोलिथिक संस्कृतीचा प्रभाव प्रतिबिंबित करतात आणि या साइट्स मेसोलिथिक परंपरेतील साइट्सच्या श्रेणीत येतात. बागोर, सराय नाहर राय, महादाहा, अदंतगड ही स्थळे खऱ्या अर्थाने मेसोलिथिक स्थळे आहेत कारण त्यांच्या सुरुवातीच्या तारखा आणि संबंधित भौतिक संस्कृती.

वस्ती आणि राहण्याचे वातावरण

• वस्ती :
  • मेसोलिथिक साइट्स वेगवेगळ्या पातळीचे प्रतिबिंब ित करतात. काही कायमस्वरूपी किंवा अर्ध-स्थायी वस्त्या किंवा कमीतकमी दीर्घ काळापासून वारंवार वसलेल्या वस्त्या होत्या असे दिसते.
  • उपखंडाच्या विविध भागांत तात्पुरत्या मेसोलिथिक कॅम्पसाइट्सची अनेक उदाहरणे आहेत, परंतु सराय नाहर राय, दमदामा, महादहा आणि चोपानी मांडो सारख्या ठिकाणी सतत वस्ती होती.
• मेसोलिथिक लोक खालील वातावरणात राहत होते:
  • मेसोलिथिक लोक किनारपट्टीचा प्रदेश, खडकांचे निवारे, सपाट डोंगरमाथ्यावर, नदीखोऱ्यांमध्ये, तलावांच्या किनाऱ्यावर, वाळूचे ढिगारे, जलोढ विमानांमध्ये वास्तव्यास होते.
  • वाळूचा ढिगारा:
    • गुजरात व मारवाड येथे निरनिराळ्या आकाराचे शेकडो ढिगारे जलोढ मैदानावर आढळतात.
    • त्यापैकी काही उथळ तलाव किंवा तलाव घेरलेले आहेत, जे जलचर मिळविण्याचे मोठे स्त्रोत होते.
    • टेकड्या स्वत: काटेरी झुडपांनी झाकलेल्या होत्या; तेथे अनेक प्राणी राहात असत. साहजिकच वालुकामय डोंगरातील मेसोलिथिक रहिवाशांना त्यांचे अन्न गोळा करण्यात कोणतीही अडचण आली नाही.
  • खडक-निवारा:
    • मध्य भारतातील विंद्या, सातपुडा आणि कैमूर टेकड्या गुहा आणि खडक-निवाऱ्यांनी खूप समृद्ध आहेत. त्यामुळे हे ठिकाण मेसोलिथिक लोकांचे आवडते होते.
    • इतकेच नव्हे तर मध्य भारतात मुबलक पाऊस झाल्याने टेकड्यांवर घनदाट पानझडी जंगल वाढले होते, ज्यामुळे विविध प्रकारच्या वनस्पती आणि प्राणी उपलब्ध झाले होते.
    • काही खडक-निवारा अच्युलियन काळाच्या सुरुवातीच्या काळात व्यापलेले आढळले आहेत.
  • जलोढ़ मैदान:
    • पुरापाषाण युगाच्या सुरुवातीपासून माणसाने पाण्याच्या उपलब्धतेमुळे आणि खेळांमुळे नदीकाठावर राहणे पसंत केले आहे.
    • त्यामुळे जलोढ मैदानातून असंख्य मेसोलिथिक स्थळे सापडली आहेत. उदाहरणार्थ, बीरभानपूर ची जागा पश्चिम बंगालमधील दामोदरच्या जलोढ मैदानात आहे.
  • खडकाळ मैदान:
    • दख्खनच्या पठारावर अनेक सूक्ष्मपाषाणयुगीन स्थळे आढळतात. काही डोंगरमाथ्यावर तर काही सपाट खडकाळ जमिनीवर आहेत.
    • जिथे जवळ नदी नाही ते वगळता असे व्यवसाय हंगामी किंवा कमी कालावधीचे असावेत.
  • सरोवर-किनारा:
    • अलाहाबाद आणि प्रतापगड जिल्ह्याच्या गंगेच्या खोऱ्यात आढळणाऱ्या तलावांच्या किनाऱ्याभोवती काही मेसोलिथिक वस्त्या केंद्रित आहेत.
    • वसाहतींना बहुधा संबंधित तलाव आणि सुपीक पाणलोट जमिनीच्या घनदाट जंगलातून अन्नपुरवठा होत असे.
  • किनारपट्टीवरील पर्यावरण:
    • किनाऱ्यांवरून, उदाहरणार्थ, साल्सेटल बेटावरून आणि तिरुनेवेल्ली जिल्ह्यातील टेरी टीलावरून मोठ्या संख्येने मायक्रोलिथिक स्थळे सापडली आहेत. येथील रहिवासी सागरी साधनसंपत्तीवर पोट भरत असत.
    • मेसोलिथिक मध्ये दाब तंत्राद्वारे सूक्ष्म ब्लेड तयार केले जात असल्याने सुंदर बासरीयुक्त बेलनाकार किंवा शंक्वाकार कोर तसेच पातळ समांतर बाजूचे ब्लेड या ठिकाणी आढळतात.

निर्वाह पद्धती आणि सामाजिक जीवन

• पुरापाषाण युगाप्रमाणेच मेसोलिथिक अर्थव्यवस्थाही मूलत: शिकार, मासेमारी आणि गोळा करण्यावर आधारित होती, परंतु काही स्थळांनी प्राण्यांच्या पाळीव पणाचे पुरावे दिले आहेत.
  • मेसोलिथिक वसाहतींच्या ठिकाणांहून प्राण्यांच्या हाडांची नोंद झाली आहे आणि या हाडांच्या विश्लेषणातून असे दिसून आले आहे की गुरे, मेंढ्या आणि शेळी सारख्या पाळीव जातींच्या प्राण्यांची हाडे आहेत.
  • मध्य प्रदेशातील आदमगड आणि राजस्थानमधील बागोर येथे जनावरे पाळण्याचे सर्वात जुने पुरावे मिळाले आहेत.
  • मेसोलिथिक संस्कृतीने नवपाषाण युगाचा मार्ग मोकळा केला, जिथे पशुपालन आणि शेती उपजीविकेची प्रचलित पद्धत म्हणून शिकार-गोळा करण्यास पूरक होती.
• सुरुवातीच्या मेसोलिथिक स्थळांवर गुरे, मेंढ्या, शेळी, म्हैस, डुक्कर, कुत्रा, डुक्कर, बायसन, हत्ती, हिप्पो, गिधाड, लांडगा, चित्ता, संबल, ब्रासिंगा, काळवीट, चिंकारा, हॉग हरिण, खरगोश, साप, नेव, सरडे, कासव आणि मासे यांचे प्राण्यांचे अवशेष सापडले आहेत.
  • यातील अनेक प्रजाती मेसोलिथिक परंपरेच्या कालखंडात चालू राहिल्या. मात्र मेसोलिथिक परंपरेच्या श्रेणीत येणाऱ्या ठिकाणी रानटी मेंढ्या, रानटी शेळी, गांड, हत्ती, बायसन, कोल्हे, हिप्पो, सांबर, चिंकारा, खरगोश, साप, सरडे, उंदीर, कोंबडी आणि कासव अनुपस्थित आहेत.
  • परंतु जंगली म्हशी, उंट, लांडगा, गेंडा आणि नीलगाय मेसोलिथिक परंपरेच्या ठिकाणी आहेत परंतु या प्रजाती सुरुवातीच्या मेसोलिथिक कालखंडात अनुपस्थित आहेत.
  • बदलत्या हवामान आणि पर्यावरणीय परिस्थितीच्या संदर्भात प्राण्यांचे स्वरूप आणि लुप्त होणे समजून घ्यावे लागेल.
• मेसोलिथिक युगातील लोकांच्या आहारात मांस आणि शाकाहारी अन्न या दोन्हींचा समावेश होता.
  • मासे, कासव, खरगोश, नेवळे, साप, हरीण आणि नीलगाय यांचे अवशेष लंघनज आणि तिलवारा अशा विविध मेसोलिथिक ठिकाणांहून सापडले असून ते अन्न म्हणून खाल्ले जात असल्याचे दिसून येते.
  • शिकार आणि मासेमारी व्यतिरिक्त, मेसोलिथिक लोकांनी जंगली मुळे, कंद, हिट्स, मध इ. देखील गोळा केले आणि हे एकंदर आहार पद्धतीतील महत्त्वपूर्ण घटक होते.
  • शिकार केलेल्या प्राण्यांच्या अन्नापेक्षा वनस्पतींचे अन्न अधिक सहज उपलब्ध झालेले दिसते. काही भाग गवत, खाण्यायोग्य मुळे, बियाणे, शेंगदाणे आणि फळांनी समृद्ध असल्याचे दिसते आणि लोकांनी त्यांचा वापर अन्न संसाधन म्हणून केला असता.
  • जिवंत शिकारी-संग्राहकांच्या संदर्भात असा युक्तिवाद केला जातो की अन्नाचा मोठा भाग शिकारीला पूरक वनस्पतींच्या स्त्रोतांमधून येतो.
  • वनस्पतींचे अवशेष नाशवंत स्वरूपाचे असल्याने मेसोलिथिक युगाच्या संदर्भात प्राण्यांचे मांस आणि शाकाहारी अन्न यांच्यात संबंध प्रस्थापित करणे कठीण आहे. असे सुचविले जाऊ शकते की शिकारीने अन्न संसाधनाचा महत्त्वपूर्ण भाग प्रदान केला.
• मेसोलिथिक लोकांनी वापरलेल्या खडकांच्या निवाऱ्यात सापडलेली चित्रे आणि कोरीव काम मेसोलिथिक लोकांच्या सामाजिक जीवनाची आणि आर्थिक क्रियाकलापांची कल्पना देतात. भीमबेटका, आदमगड, प्रतापगड आणि मिर्झापूर ही ठिकाणे मेसोलिथिक कला आणि चित्रांनी समृद्ध आहेत.
  • शिकार, मासेमारी आणि इतर मानवी क्रिया चित्रांमध्ये आणि
    कोरीव कामांमध्ये प्रतिबिंबित होतात.
  • भीमबेटका चित्रकलेत अत्यंत समृद्ध आहे.
  • डुक्कर, म्हैस, माकड, नीलगाय अशा अनेक प्राण्यांचे चित्रण वारंवार केले जाते.
  • चित्रे आणि कोरीव कामांमध्ये लैंगिक मिलन, बालजन्म, मुलाचे संगोपन, दफनविधी अशा उपक्रमांचे चित्रण करण्यात आले आहे.
  • या सगळ्यावरून असे दिसून येते की मेसोलिथिक कालखंडात सामाजिक संघटना पुरापाषाण युगापेक्षा अधिक स्थिर झाली होती.
  • मेसोलिथिक लोकांच्या धार्मिक श्रद्धा पर्यावरणीय आणि भौतिक परिस्थितीशी निगडित आहेत असे दिसते.
• उपखंडातील विविध भागांतील मेसोलिथिक स्थळांवरील पुरावे समुदायांमधील हालचाल आणि परस्परसंवाद सूचित करतात.
  • कच्च्या मालाच्या स्त्रोतांवर असलेल्या कारखान्यांच्या जागा वेगवेगळ्या गटांसाठी बैठकांची मैदाने असावीत.
  • गंगेच्या उत्तर आणि दक्षिणेला सापडलेली मेसोलिथिक अवजारे एकाच प्रकारच्या दगडापासून बनलेली आहेत हे दर्शविते की एकतर कच्चा माल किंवा अवजारे स्वत: नदीच्या पलीकडे हलविली गेली होती.
  • सराय नाहर राय, दमदामा आणि महादहा येथील लोकांना विंध्यांच्या दगडी संसाधनांपर्यंत पोहोचण्यासाठी ७५ किलोमीटरचा प्रवास करावा लागला असता.
  • साहजिकच उत्तरेकडील पाणलोट मैदानात राहणारे समुदाय आणि विंध्यांच्या उत्तर ेकडील डोंगराळ लोक एकमेकांशी संवाद साधत असावेत.
  • नंतरच्या काळात मेसोलिथिक समुदायांनी त्यांच्या शेजारी राहणाऱ्या सुरुवातीच्या शेतकर् यांशी संवाद साधला असावा.
• औपचारिक, औपचारिक दफनविधीच्या अनेक ठिकाणांवरील पुरावे, मृतदेह सामान्यत: कबरीच्या वस्तूंसह पश्चिम-पूर्व दिशेला ठेवले जातात, मृत्यूशी संबंधित विधी सूचित करतात.
  • कबरीच्या वस्तूंची उपस्थिती बर्याचदा परलोकावरील एका प्रकारच्या विश्वासाचे संकेत म्हणून घेतली जाते. किंवा मृतव्यक्तीच्या काही वस्तू जिवंतांना दुर्दैव मिळवून देणार् या मानल्या जाऊ शकतात आणि म्हणूनच त्या मृतदेहासह दफन केल्या जातात.
  • शरीरावर सापडलेल्या दागिन्यांची उदाहरणे दफन करण्यापूर्वी मृतदेह सजवण्याची प्रथा सूचित करतात आणि समाजातील उच्च पदस्थ व्यक्तींना सूचित करतात.

जीवनातील बदल- मेसोलिथिक युग

• भटक्या-विमुक्ततेपासून गतिहीन वस्त्यांपर्यंत:
  • मेसोलिथिक युगातील मानवांच्या जीवनशैलीत आणखी काही मनोरंजक बदल झाले.
  • अनुकूल हवामान, चांगला पाऊस, उबदार वातावरण आणि वाढलेली अन्नसुरक्षा यामुळे भटक्या विमुक्तांचे स्थलांतर कमी झाले.
• मृतांची पहिली विल्हेवाट लावणे आणि कबरी तयार करणे:
  • गतिहीन वस्त्यांमुळे मृतांची जाणीवपूर्वक विल्हेवाट लावण्याच्या विविध मार्गांची परंपरा सुरू होते.
  • राजस्थानमधील बागोर, गुजरातमधील लंघनाज, मध्य प्रदेशातील भीमबेटका आदी ठिकाणी मेसोलिथिक मानवी दफनभूमी सापडली आहे.
  • मृतांना अधूनमधून मांस, मायक्रोलिथ, जनावरांचे हाड आणि अँटलरचे दागिने आणि हेमॅटाइटचे तुकडे अशा कबरीचा प्रसाद दिला जात असे.
  • वेगवेगळ्या ठिकाणांहून मिळालेल्या पुराव्यांवरून असे दिसून येते की, चार प्रकारचे दफनविधी प्रचलित होते.
    • विस्तारित दफन
    • लवचिक (मोडलेले) दफन
    • अंशात्मक (दुय्यम) दफन
    • दुहेरी दफनविधी (एकाच कबरीत दोन व्यक्तींना दफन करण्यात आले): बहुधा दुहेरी दफनविधी नर आणि मादी असलेल्या कौटुंबिक एककांचा विकास दर्शवितात.
• कलेचा उदय :
  • मेसोलिथिक माणूस हा कलाप्रेमी होता, हे मध्य भारतातील विंध्य वालुकाश्म टेकड्यांमधील हजारो खडकांच्या निवाऱ्यातील चित्रांवरून स्पष्ट होते.
  • ही चित्रे लोकवस्ती आणि निर्जन अशा दोन्ही ठिकाणी सापडली आहेत. मध्य प्रदेशातील आदमगड, भीमबेटका आणि राजस्थानमधील प्रतापगड, मिर्झापूर येथे मेसोलिथिक काळातील रॉक पेंटिंग आढळते
  • ही चित्रे प्रामुख्याने लाल आणि पांढऱ्या रंगद्रव्यांमध्ये बनविली जातात, जी खडक आणि मातीमध्ये आढळणार्या नोड्यूल्सपासून बनविली जातात. (लोह ऑक्साईडच्या खनिजांनी बनवलेला लाल आणि चुनखडीने पांढरा रंग).
  • मेसोलिथिक लोकांचे सामाजिक जीवन आणि आर्थिक क्रियाकलापांची कल्पना आपल्याला कला आणि चित्रांवरून येऊ शकते. तसेच लैंगिकतेच्या आधारे श्रमविभागणी करण्याविषयीही सांगितले आहे.
  • चित्रांचा विषय प्रामुख्याने वन्यप्राणी आणि शिकारीची दृश्ये आहेत, जरी मानवी सामाजिक आणि धार्मिक जीवनाशी संबंधित काही आहेत जसे लैंगिक क्रिया, बालजन्म, मुलांचे संगोपन, दफन विधी, वनस्पती संसाधने गोळा करणे, प्राण्यांना अडकविणे, एकत्र खाणे, नृत्य आणि वाद्ये वाजवणे.
  • प्राणी हा सर्वात वारंवार होणारा विषय आहे. इतर विषयांमध्ये प्राण्यांच्या डोक्याच्या मानवी आकृतींचा समावेश आहे; मिर्झापूरजवळील मोरहाना पहाड समूहातील दगडी निवारा गृहात भाले आणि धनुष्यबाणांनी सुसज्ज असलेल्या माणसांनी उभारलेले रथ यांसारख्या असामान्य घटनांची चित्रे दिसणारे चौक आणि ओबलोंग अंशतः झोपड्या किंवा वाड्यांचे प्रतिनिधित्व करू शकतील अशा डिझाईन्सने भरलेले आहेत.
  • कपडे आणि दागिने :
    • रॉक शेल्टर पेंटिंग्जमधील मानवी आकृत्या लोणीचे कापड परिधान केलेल्या दाखवण्यात आल्या आहेत.
    • काही आकृत्या अलंकार, हेडगेअर, पंख आणि कंबरपट्टी, शेल, हस्तिदंत आणि हाडांच्या मण्यांनी सजलेल्या आहेत, हे देखील साइट्सवरून दिसून येते.
  • मनोरंजन:
    • भीमबेटका येथील चित्रांमध्ये आनंदी मनःस्थितीत मेसोलिथिक माणूस पहायला मिळतो.
    • काही नृत्यांना धार्मिक महत्त्व असू शकते. चित्रित केलेली वाद्ये म्हणजे ब्लोपाईप आणि शिंगे.
  • शिकार पद्धती :
    • संमिश्र साधनांच्या वापरामुळे शिकार, मासेमारी आणि अन्न गोळा करण्यात क्रांती झाली.
    • भीमबेटका येथील मेसोलिथिक चित्रे समकालीन शिकार पद्धती आणि शिकारीसाठी वापरल्या जाणार् या शस्त्रांच्या प्रकारांवर मनोरंजक प्रकाश टाकतात.
    • शिकारीसाठी धनुष्यबाण, कांटेदार भाले आणि काठ्या यांचा वापर केला जात असे. रिंग स्टोनचा वापर स्टोन क्लब म्हणून केला जात असे.
    • गेंडा, बैल, हरीण, माकड अशा प्राण्यांच्या डोक्याच्या स्वरूपातील मुखवटे खेळाला फसवण्यासाठी भेस म्हणून वापरले जात होते.
    • एका दृश्यात प्राणी खडकावरून खाली पडताना दाखवण्यात आले आहेत. बहुधा जनावरांना खडकावरून खाली खेचून ठार मारण्यात आले असावे.
    • या चित्रांमध्ये लाकडी बारवर मृत जनावरे घेऊन जाणारी माणसे दिसत आहेत.
  • भीमबेटका डुक्कर नावाच्या विलक्षण प्राण्याचे शरीर डुकराचे असते, पण गेंड्यासारखा फणसा, हत्तीचा खालचा ओठ आणि म्हशीचे शिंग असते.
  • कोणत्याही मेसोलिथिक ठिकाणी सापाचे चित्र किंवा कोरीव काम आढळत नाही.
  • जावरा (मध्य प्रदेश) येथील एका खडकाच्या निवाऱ्यात एक अतिशय मनोरंजक आणि अमूर्त चित्र सापडले आहे, ज्याचा अर्थ हवा, पृथ्वी आणि अग्नी यांचा समावेश आहे.
  • ओरिसातील रॉक आर्टचे मनोरंजक वैशिष्ट्य म्हणजे एकाच निवाऱ्यात चित्रकला आणि कोरीव काम यांचे सहअस्तित्व.
• अन्न उत्पादन :
  • मुख्य आर्थिक क्रियाकलापांमध्ये आता शिकार, कोंबड्या, मासेमारी आणि जंगली वनस्पतींचे अन्न गोळा करणे समाविष्ट होते.
    • राजस्थानमधील अजमेर येथील सांभर तलावाजवळ सुमारे ७०००-६००० वर्षांपूर्वी वनस्पतींची लागवड करावी, असे एका अभ्यासातून समोर आले आहे. पण शेतीचा पूर्ण विकास झाला नव्हता.
  • कुत्रा, गुरे, मेंढ्या आणि शेळी हे पहिले प्राणी पाळले गेले आणि गहू आणि बार्ली ही पहिली वनस्पती लागवड केली गेली.रताळी व तारो यांची लागवडही याच भागात होत असे.
    • पाळीव जनावरे केवळ मांसासाठीच नव्हे तर दूध, कातडी, शेतीची कामे आणि वाहतुकीसाठी ही उपयुक्त ठरली.
  • अन्नउत्पादनावर आधारित या नव्या उदरनिर्वाहअर्थव्यवस्थेचा मानवी समाजाच्या आणि पर्यावरणाच्या उत्क्रांतीवर कायमस्वरूपी परिणाम झाला.
  • आर्द्र प्रदेशात नंतर भातशेती व डुक्करपालन पूर्ण झाले कारण या प्रदेशात भात व डुक्कर जंगली स्वरूपात अस्तित्वात होते.
• मातीची भांडी:
  • बहुतेक मेसोलिथिक साइट्सवर मातीची भांडी नसतात, परंतु गुजरातमधील लंघनाज, मिर्झापूर (उत्तर प्रदेश) मधील कैमूर प्रदेश इत्यादी काही ठिकाणी ती आढळते.
  • भौमितिक साधनांच्या परिचयानंतर मातीची भांडी मेसोलिथिक संस्कृतीशी जोडली जाऊ लागली.
  • बहुतेक ठिकाणी कळप खूप लहान होते आणि आकार काढणे खूप कठीण होते. वैशिष्ट्यहीन रिम सह उथळ आणि खोल बाऊल हे सर्वात लोकप्रिय प्रकार आहेत.
  • मातीची भांडी पूर्णपणे हाताने बनवलेली होती आणि सहसा क्वचितच आकर्षक आणि प्रभावित डिझाइन्सने भरलेली होती.
• संरचनात्मक क्रियाकलाप:
  • झोपड्या, पक्की फरशी किंवा वाऱ्याच्या पडद्याच्या स्वरूपात संरचनात्मक क्रियाकलापांचे पुरावे अनेक मेसोलिथिक साइट्सवरून मिळतात.
  • ही घरे अंदाजे वर्तुळाकार किंवा अंडाकृती होती आणि त्यांच्या भोवती पोस्टहोल होते. काही झोपड्यांमध्ये दगडी पक्के मजले होते.
  • बागोर येथे पक्के मजले व वट्टे आढळून आले आहेत.
  • भीमबेटका येथील मेसोलिथिक लोकांनीही सपाट दगडी स्लॅबने मजले बनवले