1.1 Sources – Archaeology

पुरातत्त्वशास्त्र

1. पुरातत्त्वीय म्हणजे भौतिक अवशेषांचा वापर करून मानवी भूतकाळाचा अभ्यास.
   • हे अवशेष लोकांनी तयार केलेल्या, सुधारित केलेल्या किंवा वापरल्या गेलेल्या कोणत्याही वस्तू असू शकतात.
   • त्यामध्ये भव्य राजवाडे आणि मंदिरांच्या अवशेषांपासून ते तुटलेल्या मातीच्या भांड्यांच्या तुकड्यांसारख्या दैनंदिन मानवी क्रियाकलापांच्या छोट्या, टाकाऊ उत्पादनांचा समावेश आहे.
   • त्यामध्ये वास्तू, कलाकृती, हाडे, बिया, परागकण, शिक्के, नाणी, शिल्पे आणि शिलालेख अशा विविध गोष्टींचा समावेश होतो.
2. पुरातत्त्वशास्त्र आपल्याला भूतकाळातील भौतिक अवशेष परत मिळविण्यात मदत करते.

अन्वेषण आणि उत्खनन

2. जुन्या ढिगाऱ्यांचे क्रमिक थर पद्धतशीरपणे खोदून लोकांच्या भौतिक जीवनाची कल्पना तयार करण्यास सक्षम करणारे शास्त्र पुरातत्त्व म्हणतात.
3. ढिगारा म्हणजे जुन्या वस्त्यांचे अवशेष व्यापणारा जमिनीचा उंच भाग. हे वेगवेगळ्या प्रकारचे असू शकते:
   • एकल-संस्कृती:
     • एकल-संस्कृतीचे ढिगारे संपूर्ण एकाच संस्कृतीचे प्रतिनिधित्व करतात.
     • काही ढिगारे केवळ ग्रे वेअर (पीजीडब्ल्यू) संस्कृतीचे प्रतिनिधित्व करतात, तर काही सातवाहन
     • संस्कृती किंवा कुषाणांची इतर.
   • प्रमुख-संस्कृती:
     • एक संस्कृती प्रबळ आहे आणि दुसरी दुय्यम महत्त्वाची आहे.
   • बहु-संस्कृती:
     • बहु-संस्कृतीचे ढिगारे सलग अनेक महत्त्वपूर्ण संस्कृतींचे प्रतिनिधित्व करतात जे अधूनमधून एकमेकांशी ओव्हरलॅप होतात.
   • खोदलेल्या ढिगाऱ्याचा उपयोग एखाद्या संस्कृतीच्या भौतिक आणि इतर पैलूंचे क्रमिक थर समजून घेण्यासाठी केला जाऊ शकतो.
   • ढिगाऱ्याचे उभ्या किंवा आडव्या पद्धतीने खोदकाम करता येते.
     • उभ्या खोदकाम:
       • याचा अर्थ संस्कृतीचा कालनिहाय क्रम उलगडण्यासाठी लांबीनिहाय खोदकाम करणे.
       • हे सहसा साइटच्या एका भागापुरते मर्यादित असते.
       • बहुतेक स्थळे उभ्या पद्धतीने खोदली गेली असल्याने ती भौतिक संस्कृतीचा चांगला कालानुक्रमिक क्रम प्रदान करतात.
     • आडवे उत्खनन :
       • यात एकूणच ढिगारा किंवा त्याचा मोठा भाग खोदणे आवश्यक आहे.
       • या पद्धतीमुळे उत्खननकर्त्यास विशिष्ट कालावधीत साइट संस्कृतीची संपूर्ण कल्पना मिळू शकते.
       • आडवे खोदकाम अतिशय खर्चिक असल्याने त्यांची संख्या फारच कमी आहे, परिणामी प्राचीन भारतीय इतिहासातील अनेक टप्प्यांतील भौतिक जीवनाचे पूर्ण किंवा पुरेसे चित्रही या उत्खननातून आपल्याला मिळत नाही.
4. ज्या ढिगाऱ्यांचे उत्खनन झाले आहे, त्यातही प्राचीन अवशेष वेगवेगळ्या प्रमाणात जतन करण्यात आले आहेत.
   • कोरड्या कोरड्या हवामानात: पश्चिम उत्तर प्रदेश, राजस्थान आणि वायव्य भारतातील पुरातन वस्तू जतन करण्याच्या चांगल्या स्थितीत आढळतात.
   • ओलसर आणि दमट हवामानात: मध्य गंगेच्या मैदानी प्रदेशात आणि डेल्टाईक प्रदेशात लोखंडी अवजारांनाही गंज लागला आणि चिखलाची रचना शोधणे कठीण होते. गंगेच्या मैदानी प्रदेशातील जळालेल्या विटांच्या वास्तू किंवा दगडी वास्तूच चांगल्या प्रकारे जतन केलेल्या आहेत
5. उत्खननात समोर आले आहे:
   • बलुचिस्तानमध्ये इ.स.पू. ६००० च्या सुमारास लोकांनी वसवलेली गावे.
   • इ.स.पूर्व दुसऱ्या सहस्रकात गंगेच्या मैदानी प्रदेशात विकसित झालेली भौतिक संस्कृती.
   • ज्या वस्त्यांमध्ये लोक राहत होते त्यांची मांडणी,
   • त्यांनी वापरलेल्या मातीच्या भांड्यांचे प्रकार,
   • ते ज्या घरात राहात होते,
   • त्यांनी ज्या प्रकारची तृणधान्ये खाल्ली,
   • त्यांनी ज्या प्रकारची साधने व अवजारे वापरली.
6. दक्षिण भारतातील काही लोकांना मृतांसह कबरीत दफन करण्यात आले, त्यांची अवजारे, शस्त्रे, मातीची भांडी आणि इतर वस्तू आणि त्यांना दगडाच्या मोठ्या तुकड्यांनी वेढले गेले. या वास्तूंना मेगालिथ म्हणतात. ते खोदून आपल्याला दख्खनमध्ये लोहयुगापासून जगणाऱ्या लोकांची माहिती मिळते.
   • तारखा आणि इतर माहिती निश्चित करण्याच्या विविध पद्धती :
     • विविध पध्दतीने ढिगारे व साहित्याच्या तारखा निश्चित केल्या जातात.
     • त्यापैकी रेडिओकार्बन डेटिंग सर्वात महत्त्वाचे आहे.
       • रेडिओकार्बन किंवा कार्बन १४ (सी १४) हा एक किरणोत्सर्गी कार्बन (समस्थानिक) आहे जो सर्व सजीव वस्तूंमध्ये असतो. सर्व किरणोत्सर्गी पदार्थांप्रमाणे त्याचा ही एकसमान दराने क्षय होतो.
       • जेव्हा एखादी वस्तू जिवंत असते, तेव्हा हवा आणि अन्नाद्वारे सी 14 शोषून सी 14 च्या क्षयाची प्रक्रिया निष्प्रभ केली जाते.
       • तथापि, जेव्हा एखादी वस्तू जिवंत राहणे थांबवते, तेव्हा त्यातील सी 14 सामग्री समान दराने क्षीण होत राहते परंतु हवा आणि अन्नातून सी 14 शोषून घेणे थांबवते.
       • एखाद्या प्राचीन वस्तूतील सी १४ सामग्रीचे नुकसान मोजून त्याचे वय निश्चित करता येते.
       • सी 14 चे अर्धे आयुष्य 5568 वर्षे आहे. परंतु ७०,००० वर्षांहून अधिक जुनी कोणतीही प्राचीनता या पध्दतीने सांगता येत नाही.
   • हवामान आणि वनस्पतींचा इतिहास वनस्पतींच्या अवशेषांच्या तपासणीद्वारे आणि विशेषत: परागविश्लेषणाद्वारे जाणून घेतला जातो.
     • या आधारे असे सुचवले जाते की राजस्थान आणि काश्मीरमध्ये इ.स.पू. ७०००-६००० च्या सुमारास शेती केली जात असे.
   • धातूच्या कलाकृतींचे स्वरूप व घटकांचे शास्त्रीय विश्लेषण केले जाते आणि परिणामी ज्या खाणींमधून धातू प्राप्त झाले त्या खाणी ंचा शोध घेतला जातो आणि धातू तंत्रज्ञानाच्या विकासाचे टप्पे ओळखले जातात.
   • प्राण्यांच्या हाडांची तपासणी केल्यास जनावरे पाळली गेली होती की नाही हे दिसून येते आणि ते कोणत्या उपयोगासाठी ठेवले गेले हे देखील सूचित केले जाते.
   • भूवैज्ञानिक आणि जैविक अभ्यास:
     • भूगर्भीय अभ्यासातून पूर्वइतिहासाचा संपूर्ण अभ्यास करून माती, खडक इत्यादींच्या इतिहासाची कल्पना येते.
     • जैविक अभ्यासवनस्पती आणि प्राण्यांच्या जगाचा इतिहास प्रदान करतो.
     • एकीकडे माती, वनस्पती आणि प्राणी आणि दुसरीकडे मानव यांच्यातील सततच्या संवादाची कल्पना आल्याशिवाय मानवी इतिहास समजू शकत नाही.
     • भूवैज्ञानिक आणि जैविक प्रगतीमुळे आपल्याला केवळ पूर्वइतिहासच नव्हे तर इतिहासही समजून घेता येतो.
     • पुरातत्त्वीय अवशेषांसह भूवैज्ञानिक आणि जैविक अभ्यास पृथ्वीच्या उत्पत्तीपासून सुरू झालेल्या इतिहासाच्या एकूण कालमापनाच्या ९८ टक्क्यांहून अधिक अभ्यासाच्या अभ्यासासाठी महत्त्वपूर्ण स्त्रोत म्हणून कार्य करतात.

एथ्नो-पुरातत्व विज्ञान

1. भूतकाळातील समुदायांशी संबंधित पुरातत्त्वीय पुराव्यांचा अर्थ लावण्यासाठी त्यात सजीव समुदायांच्या वर्तनाचा आणि पद्धतींचा अभ्यास केला जातो.
2. भारतीय उपखंड हा एक असा प्रदेश आहे जिथे शेती, पशुपालन, घरबांधणी, लोक परिधान केलेले कपडे आणि खाल्लेले अन्न अशा अनेक पारंपारिक वैशिष्ट्ये आणि पद्धती टिकून आहेत. प्राचीन कारागीर कशा प्रकारे वस्तू बनवतात हे समजून घेण्यासाठी आधुनिक कारागीर हे एक महत्त्वाचे मार्गदर्शक आहेत.
   • उदाहरणार्थ, आज गुजरातमधील खंभात मध्ये मणी निर्मितीची परंपरा अस्तित्वात आहे.
   • या प्रदेशातील आधुनिक मणी निर्मितीचा अभ्यास केल्यास हडप्पा मणी कशा प्रकारे तयार झाले असावेत आणि मणी निर्मात्यांचे संभाव्य सामाजिक संघटन याविषयी मौल्यवान संकेत मिळतात.
3. इतिहासातील शांतता आणि पोकळी भरून काढण्यासाठी मानववंशशास्त्रयोगदान देऊ शकते.
   • उदाहरणार्थ, यामुळे पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांना सुरुवातीच्या काळात उदरनिर्वाह आणि हस्तकलेशी संबंधित क्रियाकलापांमध्ये स्त्रियांच्या भूमिकेबद्दल निष्कर्ष काढण्यास मदत झाली आहे.
4. शिकारी-संकलक आणि स्थलांतरित शेतकर् यांच्या आधुनिक समुदायांच्या अभ्यासामुळे पूर्वी अशाच उपजीविकेच्या धोरणांचे अनुसरण करणार्या लोकांचे जीवन-मार्ग समजण्यास मदत होते.
5. अर्थात, वर्तमान आणि भूतकाळातील संदर्भांमधील फरक लक्षात घेऊन वांशिक पुरातत्त्वीय पुराव्यांचा वापर केला पाहिजे.

इतिहासाचा स्रोत म्हणून पुरातत्त्वशास्त्र

1. पुरातत्त्वशास्त्र सहसा एक निनावी इतिहास प्रदान करते, जो घटनांपेक्षा सांस्कृतिक प्रक्रियेवर प्रकाश टाकतो.
2. पुरातत्त्वशास्त्राचा उपयोग प्रामुख्याने पूर्वइतिहास आणि प्राचीन इतिहासाचा अभ्यास करण्यासाठी केला जातो.
   • पूर्वइतिहास ाचा संबंध त्या कालखंडाशी आहे ज्यासाठी कोणतेही लिखित स्त्रोत नाहीत आणि इतिहास मुळात लिखित सामग्रीवर आधारित आहे.
   • पुरातत्त्व हा पूर्वइतिहासाचा एकमेव स्त्रोत आहे.
   • न उलगडलेल्या लिखाणाने व्यापलेल्या भूतकाळातील त्या भागांचा हा एकमेव स्त्रोत आहे. नोंदी (प्रोटो-इतिहास), आणि ऐतिहासिक कालखंड सुरू झाल्यानंतरही मौल्यवान माहिती पुरवत राहतात.
3. दुर्दैवाने, एकदा साहित्यिक स्त्रोत उपलब्ध झाल्यानंतर, इतिहासकार पुरातत्त्वशास्त्राचा दुय्यम, पुष्टीदेणारा स्त्रोत म्हणून वापर करतात.
   • सुरुवातीच्या भारतीय इतिहासासमोरील सध्याचे एक आव्हान म्हणजे मोठ्या ऐतिहासिक आख्यानांमध्ये पुरातत्त्वीय पुराव्यांचा पुरेसा समावेश करणे.
4. पुरातत्त्वशास्त्र आपल्याला बर् याचदा दैनंदिन जीवनातील अशा पैलूंबद्दल सांगते जे ग्रंथांमध्ये प्रकट होत नाहीत किंवा जोर देत नाहीत.
   • अशोकपूर्व काळात इतिहासासाठी वैदिक आणि वैदिकोत्तर वाङ्मयीन स्त्रोतांचा टीकात्मक वापर होत असला तरी पुरातत्त्वशास्त्र हा इतिहासकारांसाठी अत्यंत महत्त्वाचा स्त्रोत आहे.
     • प्राचीन भारतीयांनी असंख्य भौतिक अवशेष सोडले. उदा., दक्षिण भारतातील दगडी मंदिरे आणि पूर्व भारतातील विटांचे मठ. मात्र, या अवशेषांचा बराचसा भाग भारतभर विखुरलेल्या ढिगाऱ्यांमध्ये दडलेला आहे.
   • पुरातत्त्वशास्त्र मानवी वसाहतींच्या इतिहासाबद्दल माहिती प्रदान करते आणि उपजीविकेच्या पद्धतींबद्दल अगदी विशिष्ट तपशील देऊ शकते – लोकांनी जगण्यासाठी खरेदी केलेले अन्न आणि ते त्यांनी कसे मिळवले.
     • लोकांनी पिकवलेली पिके, त्यांनी वापरलेली कृषी अवजारे आणि त्यांनी शिकार करून पकडलेल्या प्राण्यांची माहिती यात देण्यात आली आहे.
   • कच्चा माल, त्यांचे स्त्रोत, विविध प्रकारच्या कलाकृती तयार करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पद्धती अशा तंत्रज्ञानाच्या इतिहासातील विविध पैलूंवरील माहितीचा हा उत्तम स्त्रोत आहे.
   • पुरातत्त्वशास्त्र समुदायांमधील देवाणघेवाण, व्यापार आणि परस्परसंवादाचे मार्ग आणि नेटवर्कची पुनर्रचना करण्यास देखील मदत करते.
   • प्राचीन आणि सुरुवातीच्या मध्ययुगीन भारतासाठी मोठ्या संख्येने धार्मिक ग्रंथ उपलब्ध असले तरी धर्माकडे पाहण्याचा केवळ मजकूर-आधारित दृष्टीकोन आपल्याला धार्मिक आचरणाबद्दल जाणून घेऊ इच्छित असलेल्या सर्व गोष्टी सांगणार नाही.
     • प्राचीन धर्मांचे भौतिक पुरावे या क्षेत्रात मोठे योगदान देऊ शकतात.
5. पुरातत्त्वीय संस्कृतीचे इतिहासात भाषांतर करताना अनेक अडचणी येतात.
   • पुरातत्त्वीय संस्कृती ही भाषिक समूह, राजकीय एकक किंवा वंश, कुळ किंवा जमाती सारख्या सामाजिक गटाशी सुसंगत असणे आवश्यक नाही.
   • भौतिक संस्कृतीत, विशेषत: मातीच्या भांड्यांच्या परंपरेत होणारे बदल कसे समजावून सांगायचे हा सर्वात महत्त्वाचा प्रश्न आहे. हा एक असा मुद्दा आहे ज्याकडे प्राचीन भारताच्या संदर्भात अद्याप पुरेसे लक्ष दिले गेले नाही किंवा समजले गेले नाही.एपिग्राफी
   • पुरातत्त्वीय पुराव्यांवरून प्राचीन लोकांच्या भौतिक संस्कृतीचे संपूर्ण चित्र मिळतेच असे नाही.
     • पुरातत्त्वीय नोंदीमध्ये सापडलेल्या कलाकृतींमध्ये सामान्यत: अशा गोष्टी असतात ज्या लोकांनी इतरत्र गेल्यावर फेकून दिल्या, हरवल्या, विसरल्या, लपवल्या किंवा मागे सोडल्या आहेत.
     • सर्व भौतिक गुणधर्म टिकून राहत नाहीत.
       • पुरातत्त्वीय पुनर्रचना जतन केलेल्या सामग्रीचे प्रमाण आणि प्रकार यावर अवलंबून असते आणि हे वस्तूंवर आणि पर्यावरणीय घटकांवर, विशेषत: माती आणि हवामानावर अवलंबून असते.
       • दगड, माती आणि धातूच्या वस्तू यांसारखे अकार्बनी पदार्थ पुरातत्त्वीय नोंदीत टिकून राहण्याची शक्यता जास्त असते.
       • पाषाणयुगातील लोकांनी लाकूड आणि हाडांची अवजारेही वापरली असतील, पण दगडी अवजारेच मोठ्या संख्येने टिकून आहेत.
       • उष्ण कटिबंधीय प्रदेश, अतिवृष्टी, आम्लयुक्त माती, उबदार हवामान आणि घनदाट वनस्पती संवर्धनासाठी अनुकूल नाहीत. पुरातत्त्वीय पुराव्यांचे मूल्यमापन करताना या गोष्टी लक्षात घ्याव्या लागतात.

एपिग्राफी

1. शिलालेख आणि नाणी पुरातत्व आणि पुरातत्त्वीय स्त्रोतांच्या सामान्य छत्रछायेखाली येतात.
2. शिलालेखांच्या अभ्यासाला एपिग्राफी असे म्हणतात.
3. शिलालेख व इतर जुन्या नोंदींमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या जुन्या लिखाणाच्या अभ्यासाला पुरालेखन असे म्हणतात.
4. शिक्के, दगडी खांब, खडक, ताम्रपट, मंदिराच्या भिंती, लाकडी गोळ्या आणि विटा किंवा प्रतिमा ंवर शिलालेख कोरले गेले.
   • भारतात सर्वांत प्राचीन शिलालेख दगडावर नोंदवले गेले. तथापि, ख्रिस्ती युगाच्या सुरुवातीच्या शतकांमध्ये या कामासाठी ताम्रपटाचा वापर होऊ लागला.
   • त्यानंतरही दगडावर शिलालेख कोरण्याची प्रथा दक्षिण भारतात मोठ्या प्रमाणात सुरू होती. आपल्याकडे त्या प्रदेशात मंदिरांच्या भिंतींवर कायमस्वरूपी नोंदी म्हणून मोठ्या संख्येने शिलालेख ांची नोंद आहे.
5. सुरुवातीच्या शिलालेखांचे पुरावे:
   • उजेडाच्या प्रतीक्षेत असलेले हडप्पा शिलालेख चित्रलिपीत लिहिलेले दिसतात ज्यात कल्पना आणि वस्तू चित्रांच्या स्वरूपात व्यक्त केल्या जात असत.
   • सर्वात जुने शिलालेख ख्रिस्तपूर्व चौथ्या शतकाच्या उत्तरार्धातील असून ते ब्राह्मी आणि खरोष्ठी भाषेत आहेत.
     • यामध्ये मौर्य सम्राट अशोकाच्या ग्रंथांचा समावेश आहे, जे बर्याच वेगवेगळ्या भाषा आणि लिपींमध्ये आहेत, परंतु बहुतेक प्राकृत भाषा आणि ब्राह्मी लिपीत (डावीकडून उजवीकडे लिहिलेले) आहेत परंतु काही उजवीकडून डावीकडे लिहिल्या गेलेल्या खरोष्ठी लिपीत देखील समाविष्ट आहेत.
     • इसवी सनाच्या चौदाव्या शतकात फिरोजशाह तुघलकाला दोन अशोकस्तंभशिलालेख सापडले, एक मेरठ मध्ये आणि दुसरा हरयाणातील टोपरा नावाच्या ठिकाणी सापडला.
       • त्यांनी त्यांना दिल्लीत आणले आणि आपल्या साम्राज्यातील पंडितांना शिलालेख ांचा उलगडा करण्यास सांगितले, परंतु ते तसे करू शकले नाहीत.
       • १८३७ मध्ये बंगालमधील ईस्ट इंडिया कंपनीच्या नोकरीत असलेल्या जेम्स प्रिन्सेप या सनदी अधिकाऱ्याने या एपिग्राफ्सचा प्रथम उलगडा केला.
   • वायव्य भाग वगळता संपूर्ण भारतात ब्राह्मी लिपी प्रचलित होती.
     • पाकिस्तान आणि अफगाणिस्तानमध्ये अशोकन शिलालेख लिहिताना ग्रीक आणि अरामी लिपींचा वापर करण्यात आला, परंतु गुप्त काळाच्या अखेरपर्यंत ब्राह्मी ही मुख्य लिपी राहिली.
   • सातव्या शतकानंतर ब्राह्मी लिपीत प्रबळ प्रादेशिक विविधता आढळते.
   • हडप्पा लिपी आणि ब्राह्मी किंवा खरोष्ठी यांच्यात स्पष्ट संबंध नसल्याने मधल्या काळात लिहिण्याचे काय झाले हे गूढच आहे.
   • लेखनाचे पुरावे :
     • वैदिक वाङ्मयात लेखनाचा थेट उल्लेख नाही, परंतु नंतरच्या वैदिक ग्रंथांतील काव्यात्मक मीटर, व्याकरणिक व ध्वन्यात्मक संज्ञा, फार मोठी संख्या आणि गुंतागुंतीची अंकगणितीय गणिते यांचे संदर्भ काही इतिहासकारांनी त्या काळी लेखन ज्ञात असण्याची शक्यता दर्शविण्यासाठी घेतले आहेत.
     • लेखन आणि लिखित दस्तऐवजांचे पहिले निश्चित वाङ्मयीन संदर्भ बौद्ध पाली ग्रंथांमध्ये, विशेषत: जातक आणि विनय पिटक ांमध्ये आढळतात.
     • पाणिनीच्या अष्टाध्यायीमध्ये लिपी (लिपी) या शब्दाचा उल्लेख आहे.
     • अशोकाच्या शिलालेखांची ब्राह्मी ही बऱ्यापैकी विकसित लिपी वाटते आणि त्याला किमान काही शतकांचा पूर्वइतिहास असावा. अलीकडेच ब्राह्मी मौर्यपूर्व काळात अस्तित्वात असल्याचा महत्त्वाचा प्रत्यक्ष पुरावा श्रीलंकेतील अनुराधापुरा येथून मिळाला आहे, जिथे उत्खननात इ.स.पू. किमान चौथ्या शतकाच्या सुरुवातीचे लघुशिलालेख असलेले भांडे सापडले.
6. ब्राह्मी आणि खरोष्ठी या दोन्ही लिपी वर्णमाला आणि सिलेबिक लिपींच्या मधोमध उभ्या आहेत आणि त्यांचे वर्णन अर्ध-अक्षरकिंवा अर्ध-वर्णमाला म्हणून केले जाऊ शकते.
7. खरोष्ठी लिपी:
   • खरोष्ठीचे मूळ क्षेत्र वायव्येला होते- प्राचीन काळी गांधार म्हणून ओळखली जाणारी भूमी. अशोकाचे शाहबाजगढी व मानसेहरा शिलालेख या लिपीत आहेत.
   • नंतर इंडो-ग्रीक, इंडो-पार्थिअन आणि कुषाण राजांच्या काळात उत्तर भारतात खरोष्ठीचा वापर केला गेला आणि मध्य आशियातील काही भागांसह गांधार क्षेत्राबाहेरील काही नोंदींमध्येही याचा वापर केला गेला.
   • उजवीकडून डावीकडे लिहिलेली खरोष्ठी उत्तर सेमिटिक अरामीक लिपीतून आलेली दिसते.
8. ब्राह्मी लिपी :
   • डावीकडून उजवीकडे लिहिलेली लिपी.
   • उगम:
     • काही विद्वानांनी मूळ मूळ सुचवले आहे, तर काहींनी अरामिक मूळ सुचवले आहे.
     • नंतरचा सिद्धांत स्वीकारण्यात एक अडचण अशी आहे की ब्राह्मी आणि खरोष्ठीमधील लेखनाची दिशा आणि अक्षरांची रूपे वेगवेगळी आहेत, त्यामुळे ती एकाच लिपीतून आली असण्याची शक्यता नाही.
   • इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकात खरोष्ठीचा ऱ्हास झाला आणि तिचा मृत्यू झाला. दुसरीकडे ब्राह्मी दक्षिण आशियातील सर्व देशी लिपींचे आणि मध्य व आग्नेय आशियाच्या काही भागांत वापरल्या जाणार् या लिपींचे पालक बनले.
   • ब्राह्मी लिपीतील निरनिराळ्या अवस्थांना अनेकदा राजवंशांच्या आधारे लेबल लावले जाते, उदा., अशोकन ब्राह्मी, कुषाण ब्राह्मी आणि गुप्त ब्राह्मी.
   • सहाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात गुप्त ब्राह्मी सिद्धमातृका किंवा कुटिला या नावाने ओळखली जाणारी लिपी बनली, ज्यात प्रत्येक अक्षराच्या खालच्या उजव्या कोपऱ्यात तीक्ष्ण कोन होते.
     • या काळानंतर प्रादेशिक मतभेद तीव्र होत गेले.
     • सिद्धमातृकातून हळूहळू आधुनिक उत्तर भारतीय लिपी उदयास आल्या.
   • इ.स. १००० पर्यंत नागरी किंवा देवनागरी चे प्रमाणीकरण झाले आणि १० व्या ते १४ व्या शतकाच्या दरम्यान पूर्वेकडील लिपी (प्रोटो-बंगाली किंवा गौडी म्हणून ओळखली जाते) आकारास आली.
     • इथून चौदाव्या-पंधराव्या शतकात बंगाली, आसामी, उडिया आणि मैथिली लिपींच्या उदयाच्या दिशेने टाकलेलं हे छोटंसं पाऊल होतं.
     • याच काळात काश्मीर आणि आसपासच्या भागात शारदा लिपीचा उदय झाला.
9. तमिळ लिपी:
   • तमिळ भाषेतील सर्वात प्राचीन शिलालेख विशेषत: मदुराईजवळच्या भागात खडकांच्या निवाऱ्यात आणि लेण्यांमध्ये कोरलेले आहेत.
     • ते तामिळ-ब्राह्मी नावाच्या लिपीत आहेत, जे तमिळ भाषा लिहिण्यासाठी ब्राह्मीचे रूपांतर आहे.
   • मध्ययुगीन कालखंडात ग्रंथा, तमिळ आणि वट्टलुट्टू या तीन दाक्षिणात्य लिपी उदयास आल्या.
     • यातील पहिला संस्कृत लिहिण्यासाठी, दुसरा आणि तिसरा तमिळ लिहिण्यासाठी वापरला जात असे.
   • तमिळ लिपी इसवी सनाच्या सातव्या शतकातपल्लव प्रदेशात प्रथम दिसून आली.
   • आधुनिक तेलुगू आणि कन्नड लिपींसारखेच काहीसे १४-१५ व्या शतकात आकारास आले, तर मल्याळम लिपी जवळजवळ त्याच वेळी ग्रंथातून विकसित झाली.
10. द्वि-स्क्रिप्ट:
    • प्राचीन भारतीय शिलालेखांमध्ये काही द्विलिपी दस्तऐवज ांचा समावेश आहे, ज्यात मजकूर दोन वेगवेगळ्या लिपींमध्ये लिहिलेल्या एकाच भाषेत दिलेला आहे.
    • बहुतेक उदाहरणे वायव्येकडून येतात आणि त्यात लघु द्विलिपी ब्राह्मी – खरोष्ठी शिलालेख ांचा समावेश आहे.
    • चालुक्य राजा किर्तीवर्मन दुसरा याच्या आठव्या शतकातील पट्टदकल स्तंभशिलालेखाचा या दीर्घ नोंदींमध्ये समावेश आहे.
      • भाषा संस्कृत आहे; हा मजकूर उत्तर भारतीय सिद्धमातृका लिपीत आणि स्थानिक दक्षिण प्रोटो-तेलुगू-कन्नड लिपीत लिहिला गेला आहे.

शिलालेखांच्या भाषा[संपादन]

1. अशोकाच्या शिलालेखांसह सर्वात प्राचीन ब्राह्मी शिलालेख प्राकृतच्या बोलीभाषेत आहेत.
   • इसवी सनाच्या पहिल्या ते चौथ्या शतकाच्या दरम्यान संस्कृत आणि प्राकृत यांच्या मिश्रणात अनेक शिलालेख लिहिले गेले.
2. पहिले शुद्ध संस्कृत शिलालेख ख्रिस्तपूर्व पहिल्या शतकात दिसले. पहिला दीर्घ संस्कृत शिलालेख म्हणजे पश्चिम क्षत्रप राजा रुद्रदमन यांचा जुनागड शिलालेख होय.
3. इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकाच्या अखेरीस उत्तर भारतातील शिलालेखांची भाषा म्हणून प्राकृतची जागा हळूहळू संस्कृतने घेतली होती.
4. दख्खन आणि दक्षिण भारतात इसवी सनाच्या तिसऱ्या/चौथ्या शतकाच्या पूर्वार्धात, उदाहरणार्थ आंध्र प्रदेशातील नागार्जुनकोंडा येथे प्राकृत शिलालेखांसह संस्कृत शिलालेख दिसून आले.
   • संस्कृत तत्त्व हळूहळू वाढत गेले.
   • चौथ्या व पाचव्या शतकाच्या संक्रमणकाळात द्विभाषिक संस्कृत-प्राकृत शिलालेख होते, तसेच दोन भाषांच्या मिश्रणातील शिलालेख होते. त्यानंतर प्राकृत बेवारस अवस्थेत पडला.
5. चौथ्या ते सहाव्या शतकाच्या दरम्यान संपूर्ण भारतात शाही शिलालेखांची प्रमुख भाषा म्हणून संस्कृत उदयास आली.
   • त्यानंतर केवळ उपखंडातच नव्हे, तर आग्नेय आशियासारख्या इतर काही भागातही उच्च संस्कृती, धार्मिक अधिकार आणि राजकीय सत्तेशी निगडित भाषेचा दर्जा प्राप्त झाला.
6. मात्र गुप्तोत्तर काळात प्रादेशिक भाषा व लिपी यांच्या उत्क्रांतीकडेही महत्त्वाचा समांतर कल होता.
   • नवव्या व दहाव्या शतकात प्रादेशिक भाषांमध्ये शिलालेख ांची रचना होऊ लागली.
   • संस्कृत शिलालेखांमध्येही संस्कृतेतर मूळच्या स्पेलिंग आणि शब्दांमध्ये स्थानिक बोलीभाषांचा प्रभाव दिसून येतो.
7. तमिळ शिलालेख आणि द्विभाषिक तमिळ-संस्कृत:
   • दक्षिण भारतात प्राचीन तमिळ भाषेतील शिलालेख (व तमिळ-ब्राह्मी लिपी) ख्रिस्तपूर्व दुसऱ्या शतकात व इसवी सनाच्या सुरुवातीच्या शतकांत दिसून आले.
   • पल्लव वंशाच्या काळात तमिळ ही दक्षिण भारतीय शिलालेखांची एक महत्त्वाची भाषा बनली.
   • सातव्या शतकापासूनच्या द्विभाषिक तमिळ-संस्कृत पल्लव शिलालेखांची उदाहरणे आहेत.
     • यामध्ये आवाहन, वंशावली भाग आणि समारोपश्लोक अनेकदा संस्कृतमध्ये आणि अनुदानाचा तपशील तमिळभाषेत असतो.
     • चोल आणि पांड्य घराण्यातील राजांनी तमिळ आणि द्वैभाषिक संस्कृत- तमिळ शिलालेखही प्रसिद्ध केले.
   • मध्ययुगीन काळात दक्षिण भारतातील विविध भागांतील मंदिरांच्या भिंतींवर शेकडो दातमिळ शिलालेख कोरले गेले होते.
8. कन्नड आणि द्विभाषिक कन्नड-संस्कृत:
   • सर्वात प्राचीन कन्नड शिलालेख इसवी सनाच्या सहाव्या शतकाच्या उत्तरार्धातील/सातव्या शतकाच्या सुरुवातीचे आहेत. या कालखंडापासून कानडीभाषेत अनेक खाजगी दानशूर नोंदी झाल्या आणि काही राजधान्यांमध्येही ही भाषा वापरली जाऊ लागली.
   • काही द्विभाषिक संस्कृत- कन्नड शिलालेख असून कर्नाटकातील कुरगोड येथे सापडलेला बाराव्या शतकातील शिलालेख संस्कृत, प्राकृत आणि कन्नड या तीन भाषांमध्ये आहे.
9. तेलुगू आणि मल्याळम:
   • सहाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात सुरुवातीच्या तेलुगू चोल राजांच्या एपिग्राफमध्ये शिलालेखांची भाषा म्हणून तेलुगूची सुरुवात झाली. त्यानंतर या भाषेत अनेक खाजगी नोंदी आहेत.
   • मल्याळम शिलालेख सुमारे १५ व्या शतकात दिसले.
10. मराठी, उडिया, हिंदी, गुजराती :
    • आधुनिक उत्तर भारतीय (न्यू इंडो-आर्यन) भाषांमधील शिलालेखांबद्दल बोलायचे झाले तर अकराव्या शतकातील मराठी व उडिया शिलालेख ओळखता येतात.
    • आज ज्याला हिंदी म्हणून संबोधले जाते त्याच बोलीभाषेतील शिलालेख १३ व्या शतकापासून मध्य प्रदेशात दिसतात आणि १५ व्या शतकातील एपिग्राफमध्ये गुजराती ओळखता येते.

शिलालेखांचे वर्गीकरण[संपादन]

1. अधिकृत आणि खाजगी नोंदींमध्ये वर्गीकरण:
   • शिलालेख कोणाच्या वतीने कोरले गेले यावर अवलंबून त्यांचे अधिकृत आणि खाजगी नोंदींमध्ये वर्गीकरण केले जाऊ शकते.
   • अधिकृत नोंदी:
     • सामाजिक, धार्मिक आणि प्रशासकीय बाबींबाबतचे शाही आदेश आणि निर्णय ते अधिकारी आणि सर्वसामान्य जनतेपर्यंत पोहोचवतात.
     • अशोकाचे आदेश आणि शाही जमीन अनुदान ही अधिकृत नोंदींची उदाहरणे आहेत.
   • खाजगी नोंदी:
     • खाजगी व्यक्ती ंनी किंवा मंडळींनी मंदिरांना किंवा बौद्ध किंवा जैन आस्थापनांना दिलेल्या अनुदानाची नोंद करणारे शिलालेख ही खाजगी नोंदींची उदाहरणे आहेत.
2. सामग्री आणि हेतूनुसार दानशूर, समर्पित आणि स्मारक शिलालेख अशा प्रकारांमध्ये वर्गीकरण:
   • स्मारक शिलालेख:
     • उदाहरणार्थ, अशोकाचा लुंबिनी स्तंभशिलालेख हा एक शाही स्मारक शिलालेख आहे, ज्यात एका विशिष्ट घटनेची नोंद आहे- राजाने बुद्धाच्या जन्म-स्थळाला भेट दिली.
     • मृत व्यक्तींची स्मारके उभारणे :
       • मृत व्यक्तींची स्मारके उभारण्याची प्राचीन प्रथा असल्याचे पुरावे सापडतात.
       • देशभरात हजारो स्मारके आढळतात, जी नेहमीच दफनविधीशी संबंधित नसतात. काहींमध्ये केवळ शिल्पात्मक देखावे (वास्तववादी किंवा प्रतीकात्मक) असतात, तर काहींमध्ये शिलालेखही असतात.
       • मृत वीरांच्या किंवा सती करणार् या स्त्रियांच्या स्मरणार्थ सर्वात सामान्य स्मारक दगड उभारण्यात आले.
       • उपासमारीने मरणाच्या अनुकरणीय जैन पद्धतीत प्राणांची आहुती देणाऱ्या जैन स्त्री-पुरुषांच्या सन्मानार्थ दगड उभारण्यात आले.
       • कोकण किनारपट्टीवर सागरी लढाईत प्राण गमावलेल्या खलाशांच्या स्मरणार्थ अनेक दगड उभारण्यात आले.
       • काही स्मारकांचे पूजन करण्यात आले.
   • दानशूर शिलालेख
     • विशेषतः धन, गुरे, जमीन इ. देणग्या प्रामुख्याने धार्मिक हेतूंसाठी च नव्हे तर कारागीर व व्यापाऱ्यांनी ही भेट वस्तू दिल्या.
     • धार्मिक आस्थापनांच्या बाजूने शिलालेख :
       • मंदिराच्या भिंती, रेलिंग आणि प्रवेशद्वारांवर ते कोरलेले होते. लेण्यांचे उत्खनन आणि तपस्वींना देणगी दिल्याची नोंद लेण्यांमधील शिलालेखांमध्ये आहे.
       • दानशूर शिलालेखांमध्ये धार्मिक प्रतिमा ंच्या स्थापनेच्या नोंदी असतात, ज्या बर्याचदा प्रतिमांवरच कोरल्या जातात.
       • काही लोक ांनी केलेल्या पैशाची नोंद करतात, ज्याच्या व्याजातून देवतेच्या पूजेसाठी दिवे, फुले, धूप इत्यादी पुरवले जायचे.
     • शाही जमीन अनुदान:
       • प्रामुख्याने सरदार व राजपुत्रांनी बनविलेले जमिनीच्या अनुदानाची नोंद करणारे शिलालेख प्राचीन भारतातील भूव्यवस्था व प्रशासनाच्या अभ्यासासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
       • असे हजारो शिलालेख आहेत, काही दगडावर, परंतु बहुतेक एक किंवा अधिक ताम्रपटांवर कोरलेले आहेत.
       • भिक्षू, पुरोहित, मंदिरे, मठ, वसाहतदार आणि अधिकारी यांना दिलेल्या जमिनी, महसूल आणि गावांच्या अनुदानाची नोंद ते करतात. प्राकृत, संस्कृत, तमिळ आणि तेलुगू सह सर्व भाषांमध्ये त्या लिहिल्या गेल्या.
       • करसवलतीसह जमीन अनुदानाची नोंद करणारे सर्वात जुने दगडी शिलालेख म्हणजे नाशिक येथे सापडलेले सातवाहन व क्षत्रप पुरालेख.
       • चौथ्या शतकाच्या मध्यात पल्लव आणि शलंकायन अनुदान हे ताम्रपटाचे सर्वात जुने अनुदान आहे. उत्तर भारतातील सर्वात जुन्या ताम्रपटअनुदानांपैकी एक म्हणजे इसवी सनाच्या चौथ्या शतकाच्या उत्तरार्धात राजा ईश्वरताने दिलेले काळाचला अनुदान. मध्ययुगीन कालखंडाच्या सुरुवातीच्या काळात ताम्रपट अनुदानांची संख्या आणि वारंवारता वाढली.
   • प्रशास्ती:
     • शाही शिलालेखांमध्ये प्रशास्तींचा समावेश आहे.
     • बहुतेक शाही शिलालेख (आणि काही खाजगीदेखील) सहसा प्रशास्तीपासून सुरू होतात, परंतु काही शिलालेख पूर्णपणे त्यांच्या विषयाची स्तुती करण्यासाठी समर्पित असतात.
     • ते राजे आणि विजेत्यांच्या गुणांची आणि कर्तृत्वाची स्तुती करतात आणि त्यांच्या पराभव किंवा कमकुवततेकडे दुर्लक्ष करतात.
     • उदाहरणे अशी आहेत:
       • ओरिसातील कलिंगाचा इसवी सनपूर्व पहिले शतक/इसवी सनाच्या पहिल्या शतकातील राजा खरावेला यांचा हाथीगुंफा शिलालेख,
       • चौथ्या शतकातील गुप्त सम्राट समुद्रगुप्त यांची अलाहाबाद प्रशास्ती.
3. काही शिलालेखांमध्ये खाजगी व्यक्तींनी वॉटरवर्क्स, विहिरी आणि धर्मादाय आहारगृहे बांधल्याची नोंद आहे. गुजरातमधील जुनागड (गिरनार) येथील ग्रॅनाइट खडकावर अशा प्रकारच्या शाही उपक्रमांच्या अनोख्या नोंदी कोरलेल्या आहेत.
   • अशोकन आज्ञांचा संच वगळता या खडकावर आणखी दोन महत्त्वाचे शिलालेख आहेत.
     • शक शासक रुद्रदमन यांच्या इ.स. १५० च्या शिलालेखात मौर्य सम्राट चंद्रगुप्तच्या काळात इ.स.पूर्व चौथ्या शतकात सुदर्शना तलाव म्हणून ओळखल्या जाणार् या जलाशयाच्या बांधकामास सुरुवात, अशोकाच्या कारकीर्दीत ते पूर्ण झाले आणि इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकात त्याची दुरुस्ती झाली, याची नोंद आहे.
     • गुप्त राजा स्कंदगुप्ताच्या काळातील याच खडकावरील पाचव्या शतकातील शिलालेखात अतिवृष्टीमुळे तलावाचे काठ कसे फुटले आणि दोन वर्षांच्या कामानंतर त्याची दुरुस्ती कशी झाली, याचे वर्णन आहे.
   • इतर बौद्ध धर्म, जैन, वैष्णव, शैव आणि तत्सम धर्माच्या अनुयायांच्या नोंदी आहेत.
     • ते भक्तीचे चिन्ह म्हणून खांब, फलक, मंदिरे किंवा प्रतिमांवर दिसतात.
4. शिलालेखांचे विविध प्रकार :
   • शिलालेखांचे इतर विविध प्रकार आहेत – लेबले, यात्रेकरू आणि प्रवाशांनी सोडलेली भित्तिचित्रे, धार्मिक सूत्रे आणि शिक्क्यांवर लिहिणे.
   • मध्य प्रदेशातील काही शिलालेखांमध्ये संस्कृत व्याकरणाच्या मूलभूत गोष्टींचा संक्षिप्त सारांश दिला आहे.
   • देशाच्या अनेक भागांत ‘पाऊलखुणा शिलालेख’ आढळतात, ज्यात एखाद्या पवित्र व्यक्तीच्या, राजाच्या किंवा इतर उल्लेखनीय व्यक्तीच्या कोरीव पावलांच्या खुणा आढळतात.

इतिहासाचा स्रोत म्हणून शिलालेख

1. फायदे:
   • ग्रंथांच्या हस्तलिखिताच्या तुलनेत शिलालेखांना टिकाऊपणाचा फायदा होतो.
   • ते सहसा ज्या घटनांबद्दल बोलतात त्या घटनांचे समकालीन असतात आणि त्यांची माहिती एखाद्या वेळ आणि ठिकाणाशी जोडली जाऊ शकते.
   • त्यामध्ये केलेले बदल आणि भर सहसा मोठ्या अडचणीशिवाय शोधली जाऊ शकते.
   • सैद्धांतिक दृष्टीकोन देणार् या साहित्यिक स्त्रोतांच्या तुलनेत, शिलालेख बर्याचदा लोक प्रत्यक्षात काय करीत होते हे प्रतिबिंबित करतात.
2. शिलालेख हा राजकीय इतिहासाच्या माहितीचा मौल्यवान स्त्रोत आहे. राजाच्या शिलालेखांचा भौगोलिक विस्तार अनेकदा त्याच्या राजकीय नियंत्रणाखालील क्षेत्र दर्शविणारा मानला जातो.
   • परंतु शिलालेखांचा शोध हा संधीवर अवलंबून असतो आणि राजाच्या कारकिर्दीत कोरलेले सर्व शिलालेख सापडणे आवश्यक नसते. शिवाय, जंगम शिलालेख नेहमी जागेवर, म्हणजे त्यांच्या मूळ ठिकाणी आढळत नाहीत.
3. प्राचीन शाही शिलालेखांमध्ये फारसे भौगोलिक साहित्य नाही, परंतु नंतरच्या शिलालेखांमध्ये सामान्यत: आढळते. त्यांच्या प्रशास्तींमध्ये राजघराण्यांचा इतिहास आणि राजांच्या राजवटीची माहिती मिळते. अर्थात, काही समस्या आहेत:
   • शाही शिलालेखांमध्ये साहजिकच सत्ताधारी राजाच्या कर्तृत्वाचा अतिरेक केला जातो.
   • कधी कधी वंशावळीत एकाच नावाच्या राजांचा उल्लेख केला जातो किंवा वेगवेगळे शिलालेख विशिष्ट तपशीलांवर परस्परांशी विसंगत असतात तेव्हा संभ्रम निर्माण होतो.
   • काही वेळा वंशावळी नावे वगळतात, उदाहरणार्थ, स्कंदगुप्त आणि रामगुप्त यांच्या बाबतीत, ज्यांना गुप्त वंशावळींमध्ये दुर्लक्षित केले जाते कारण ते नंतरच्या राज्यकर्त्याच्या उत्तराधिकाराच्या थेट रेषेत येत नव्हते.
   • वेगवेगळ्या राजघराण्यांच्या शिलालेखांमध्ये परस्परविरोधी दावे केल्याची उदाहरणे आहेत. उदाहरणार्थ, गुर्जर-प्रतिहार शिलालेखात असे म्हटले आहे की, राजा वत्सराजाने संपूर्ण कर्नाटक जिंकले. तथापि, समकालीन राष्ट्रकूट राजाने आपल्या शिलालेखांमध्ये वत्सराजाचा पराभव करून कर्नाटक प्रदेशावर राज्य केल्याचा दावा केला आहे.
   • जिथे शक्य असेल तिथे शिलालेखांमध्ये दिलेल्या राजकीय घडामोडींचा तपशील उलटतपासावा लागतो.
4. शिलालेखांचा वापर राजकीय रचना आणि प्रशासकीय व महसुली व्यवस्थेवरील माहितीचा प्रमुख स्त्रोत म्हणूनही केला गेला आहे.
5. सेक्युलर जमिनीच्या व्यवहारांच्या प्राचीन नोंदी आणि जमिनीच्या वादांच्या नोंदी फारकमी आहेत, ज्या काही शिलालेख आपल्याला प्रदान करतात. सामाजिक आणि आर्थिक प्रश्नही ते दाखवतात.
   • उदाहरणार्थ, चोल राजा राजाराजा तिसरा (इ.स. १२३१) याच्या काळातील एक शिलालेख:
     • त्यात म्हटले आहे की, एका ठराविक गावातील शेतकर् यांना पैसे आणि भाताच्या मनमानी शुल्काचा बोजा आणि अनेक एजन्सींनी विविध बहाण्याने केलेली सक्तीची मजुरीची मागणी इतकी असह्य वाटली की त्यांना यापुढे शेती करता येत नाही.
     • गावातील मंदिरात ब्राह्मण सभा व परिसरातील प्रमुख व्यक्तींची बैठक झाली.
     • शेतकऱ्यांनी ब्राह्मण ांना व शाही करसंकलकांना जी देणी द्यायची होती आणि त्यांनी ज्या श्रमसेवा करणे अपेक्षित होते, ते निश्चित करून निर्णय घेण्यात आले.
6. शिलालेखांमध्ये वसाहतींचा इतिहास, शेतीविषयक संबंध आणि वर्ग व जातीच्या रचनेवर प्रकाश टाकण्यात आला आहे.
7. शिलालेखांमध्ये धार्मिक संप्रदाय, संस्था आणि प्रथा यांच्या इतिहासाची तारखेची माहिती मिळते.
   • प्राचीन धार्मिक आस्थापनांना मिळणाऱ्या संरक्षणाचे स्त्रोत ओळखण्यास डॉनेटिव्ह नोंदी मदत करतात.
   • एकेकाळी महत्त्वाचे असलेले पण स्वत:चे कोणतेही साहित्य न सोडणारे संप्रदाय आणि संप्रदाय जसे की आजीविका संप्रदाय आणि यक्ष व नागा पंथ यांची झलकही ते देतात.
8. शिलालेख शिल्पे आणि वास्तू ओळखण्यास आणि तारीख देण्यास मदत करतात आणि अशा प्रकारे प्रतिमाशास्त्र, कला आणि वास्तुकलेच्या इतिहासावर प्रकाश टाकतात.
9. ते ऐतिहासिक भूगोलावरील माहितीचा समृद्ध स्त्रोत देखील आहेत.
   • किंबहुना कपिलवस्तु (उत्तर प्रदेशातील बस्ती जिल्ह्यातील पिपरहवा नावाने ओळखले जाणारे) यांसारख्या अनेक प्राचीन बौद्ध मठाधीशस्थळांचे स्थान कोरलेल्या मठाधीशांच्या आधारे निश्चित करण्यात आले आहे.
10. शिलालेखांमध्ये भाषा आणि साहित्याचा इतिहास प्रतिबिंबित होतो आणि काही परफॉर्मिंग आर्ट्सचा उल्लेख करतात.
    • उदाहरणार्थ, सातव्या शतकातील कुडुमियामलाई शिलालेखात सात शास्त्रीय रागांमध्ये वापरल्या गेलेल्या संगीतनोट्स दिल्या आहेत.
    • तामिळनाडूतील शिलालेखांमध्ये विविध प्रकारच्या नृत्यांचा उल्लेख आढळतो. चिदंबरम येथील नटराज मंदिराच्या पूर्व व पश्चिम प्रवेशद्वाराच्या खांबांवर भरताच्या नाट्यशास्त्रातील श्लोकांचा दाखला देत १०८ शिल्पकृतांच्या नृत्यमुद्रांचे वर्णन करणारे लेबल शिलालेख आहेत.

संख्याशास्त्र

1. नाण्यांच्या अभ्यासाला संख्याशास्त्र असे म्हणतात.
2. प्राचीन भारतीय चलन कागदाच्या स्वरूपात नव्हे तर धातूची नाणी म्हणून जारी केले जात असे.
3. प्राचीन नाणी तांबे, चांदी, सोने आणि शिसे या धातूंपासून बनवली जात असत.
4. जळालेल्या मातीपासून बनवलेले नाण्यांचे साचे मोठ्या संख्येने सापडले आहेत.
   • त्यांपैकी बहुतेक कुषाण काळाशी संबंधित आहेत. गुप्तोत्तर काळात अशा साच्यांचा वापर अक्षरशः नाहीसा झाला.
5. प्राचीन काळी आधुनिक बँकिंग व्यवस्थेसारखे काहीच नसल्यामुळे लोक मातीच्या भांड्यांमध्ये आणि पितळाच्या भांड्यांमध्ये पैसे साठवून ठेवत असत आणि गरजेच्या वेळी परत पडू शकतील असा मौल्यवान साठा म्हणून त्यांची देखभाल करीत असत.
   • केवळ भारतीय नाणीच नव्हे, तर रोमन साम्राज्यासारख्या परदेशात ही नाणी असलेले अनेक साठे भारताच्या विविध भागांत सापडले आहेत.
6. आपल्या प्राचीन नाण्यांमध्ये काही चिन्हे आहेत, परंतु नंतरच्या नाण्यांमध्ये राजांची आणि देवतांची आकृती दर्शविली आहे आणि त्यांची नावे आणि तारखा देखील नमूद केल्या आहेत.

भारतीय नाण्यांचा इतिहास

1. पाषाणयुगातील लोकांकडे चलन किंवा नाणे नव्हते आणि ते वस्तुविनिमयाद्वारे देवाणघेवाण करीत असत. द.
2. उदाहरणार्थ, हडप्पा लोकांचे वस्तुविनिमयावर आधारित व्यापाराचे जाळे खूप व्यापक होते.
3. ऋग्वेदात निष्क आणि निष्काग्रीव (सोन्याचे दागिने) आणि हिरण्यपिंड (सोन्याचे अलंकार) अशा शब्दांचा उल्लेख आहे, परंतु त्यांना नाणी म्हणून समजू शकत नाही.
4. नंतरच्या वैदिक ग्रंथांमध्ये निष्क, सुवर्ण, शतमन आणि पद अशा संज्ञा वापरल्या जातात.
   • हे निश्चित वजनाचे धातूचे तुकडे असू शकतात, पूर्ण नाणी असणे आवश्यक नाही.
5. भारतीय उपखंडातील नाण्यांचे सर्वात जुने निश्चित साहित्यिक आणि पुरातत्त्वीय पुरावे इ.स.पूर्व सहाव्या-पाचव्या शतकातील राज्यांचा उदय, शहरीकरण आणि विस्तारित व्यापार ाच्या संदर्भात आहेत.
   • बौद्ध ग्रंथ आणि अष्टाध्यायी अशा शब्दांचा उल्लेख करतात:
     • कहापना/कारशापना,
     • निक्खा/निष्का,
     • शतमना,
     • पाडा,
     • विमशातिका,
     • त्रिंशतिका, आणि
     • सुवण्णा/सुवर्णा.
   • भारतीय नाण्यांच्या वजन प्रणालीचे मूळ एकक गुंजा बेरीचे लाल-काळे बियाणे होते ज्याला रक्तिका, रती किंवा रती म्हणून ओळखले जाते.
   • दक्षिण भारतात नाण्यांचे प्रमाण वजन सैद्धांतिकदृष्ट्या दोन प्रकारच्या बीन्समधील संबंधाच्या आधारे मोजले जात असे-
     • मांजाडी आणि
     • कळंजू.
   • नाण्यांच्या आगमनाचा अर्थ वस्तुविनिमय नाहीसा होणे असा नव्हता- दोघेही बराच काळ सहअस्तित्वात होते.
6. पंच-चिन्हांकित नाणी:
   • उपखंडात आढळणारी सर्वात जुनी नाणी पंचचिन्हित नाणी आहेत, जी बहुतेक चांदीची, काही तांब्याची बनलेली आहेत.
   • ते सहसा आयताकृती, कधीकधी चौकोनी किंवा गोल आणि बर्याचदा आकाराने अनियमित असतात.
   • ही नाणी बनवण्यासाठीच्या रिकाम्या जागा साधारणपणे धातूच्या पत्र्यातून कापल्या जात असत.
     • त्यानंतर या नाण्यांवर डाई किंवा पंचांचा वापर करून प्रतीकांवर हातोडा मारण्यात आला.
   • बहुतेक चांदीच्या पंच-चिन्हित नाण्यांचे वजन 32 रती किंवा सुमारे 56 दाणे होते.
   • पंचचिन्हित नाणी संपूर्ण उपखंडात आढळतात आणि इसवी सनाच्या सुरुवातीच्या शतकापर्यंत अनेक ठिकाणी फिरत राहिली आणि द्वीपकल्पीय भारतात दीर्घकाळ चलनात राहिली.
   • उत्तर भारतातील पंचचिन्हित नाण्यांचे वजन, पंचचिन्हांची संख्या व स्वरूप आणि त्यांचे अभिसरण क्षेत्र याआधारे चार मुख्य मालिकांमध्ये विभागणी करता येते-
     • तक्षशिला गांधार प्रकार :
       • वायव्येकडे
       • भारी वजन मानक आणि
       • एकच पंच प्रकार;
     • कोसलाचा प्रकार:
       • मध्य गंगा खोऱ्यातील,
       • भारी वजन मानक आणि
       • एकाधिक पंच चिन्हे;
     • अवंती प्रकार :
       • पश्चिम भारतातील,
       • हलके वजन मानक आणि
       • सिंगल पंच मार्क;
     • मगधन प्रकार :
       • हलके वजन मानक आणि
       • अनेक पंच.
   • नाण्यांच्या पद्धतीतील बदल हे राजकीय बदलांचे प्रतिबिंब होते.
     • मगधन साम्राज्याच्या विस्ताराबरोबर मगधन प्रकारची पंचचिन्हित नाणी हळूहळू इतर राज्यांच्या नाण्यांची जागा घेऊ लागली.
   • जरी या नाण्यांमध्ये कोणतीही आख्यायिका नसली (म्हणजे त्यावर काहीही लिहिलेले नाही), परंतु बहुधा त्यापैकी बहुतेक राज्यांनी जारी केले असण्याची शक्यता आहे.
   • नंतरच्या काळात शहराचे प्रश्न व समस्यांचे पुरावे सापडतात आणि पंचचिन्हित नाण्यांच्या काळातही ही प्रथा प्रचलित असण्याची शक्यता आहे.
   • या नाण्यांवरील चिन्हांमध्ये हे समाविष्ट आहे:
     • भौमितिक डिझाइन,
     • वनस्पती,
     • प्राणी,
     • सूर्य
     • चाक
     • पर्वत
     • वृक्ष (ट्रीइन-रेलिंगसह),
     • शाखा, आणि
     • मानवी आकृत्या.
   • काही प्रतीकांना धार्मिक किंवा राजकीय महत्त्व असू शकते.
   • नाण्यांवर अनेकदा प्राथमिक आणि दुय्यम पंच चिन्हे असतात.
     • नंतरचे ‘काउंटरस्टॅम्प’ किंवा ‘काउंटरमार्क’ आहेत जे नंतर नाणी गरम न करता जोडले गेले.
7. अलिखित कास्ट नाणी:
   • पंचमार्क केलेल्या नाण्यांनंतर लगेचच तांब्यापासून किंवा तांब्याच्या मिश्रधातूंपासून बनवलेली न कोरलेली नाणी दिसू लागली.
   • सुदूर दक्षिण भाग वगळता उपखंडातील बहुतेक भागांत ते आढळले आहेत.
   • ही नाणी धातू वितळवून मातीच्या किंवा धातूच्या साच्यात टाकून तयार केली जात असत.
     • प्रत्यक्षात अनेक ठिकाणी मातीचे साचे सापडले असून मध्य भारतातील इराण येथे ब्राँझचा साचा सापडला आहे.
   • काही सुरुवातीच्या ऐतिहासिक स्थळांवर एकाच पुरातत्त्वीय स्तरावर पंचचिन्हित आणि कोरलेली नाणी सापडणे हे दर्शविते की ते कालांतराने कालबाह्य झाले.
8. न कोरलेली नाणी:
   • कोरलेली नाणी बहुधा तांब्यात, क्वचितच चांदीत असायची.
   • पंच-चिन्हित नाण्यांप्रमाणेच काही चिन्हे आवश्यक डिझाइनसह काळजीपूर्वक कोरलेल्या धातूच्या कोऱ्या नाण्यांवर मारली गेली.
   • इ.स.पूर्व चौथ्या शतकात अशा नाण्यांची टंकबंदी सुरू झाली असावी आणि ती तक्षशिला आणि उज्जैन सारख्या ठिकाणी मोठ्या संख्येने आढळली आहेत.
9. इंडो-ग्रीक नाणी:
   • भारतीय नाण्यांच्या इतिहासातील पुढचा टप्पा म्हणजे ख्रिस्तपूर्व दुसऱ्या/पहिल्या शतकातील इंडो-ग्रीक नाणी.
   • हे खूप चांगल्या प्रकारे कार्यान्वित केले जातात, सहसा गोल (काही चौकोनी किंवा आयताकृती असतात) आणि बहुतेक चांदीमध्ये (काही तांब्यात, बिलॉन, निकेल आणि शिसे नावाचे चांदी-तांबे मिश्रधातू).
   • त्यावर जारी करणार् या राज्यकर्त्याचे नाव व चित्र आहे.
     • मेनांडर आणि स्ट्रॅटो १ ची नाणी त्यांना हळूहळू किशोरवयीन मुलांपासून वृद्ध पुरुषांपर्यंत वृद्ध होताना दाखवतात, जे त्यांच्या दीर्घ राजवटीचे द्योतक आहे.
   • राजांनी संयुक्तपणे जारी केलेली नाणी संयुक्त राजवटीच्या प्रथेचे प्रतिबिंब उमटवतात.
   • नाण्यांच्या मागील बाजूस सहसा धार्मिक चिन्हे असत.
   • इंडो-ग्रीकांनी द्विभाषिक आणि द्वि-लिपी नाणी जारी केली, जारीकर्त्याचे नाव ग्रीक भाषेत आणि उलट प्राकृत भाषेत आणि सहसा खरोष्ठी लिपीत (क्वचितच ब्राह्मीमध्ये) दिसते.
   • शक, पार्थियन आणि क्षत्रप यांची नाणी इंडो-ग्रीक नाण्यांच्या मूलभूत वैशिष्ट्यांचे अनुसरण करतात आणि त्यात द्विभाषिक आणि द्वि-लिपी मुद्द्यांचा समावेश आहे.
10. कुषाणाची नाणी :
    • कुषाण (इसवी सनाचे पहिले ते चौथे शतक) हे उपखंडातील पहिले घराणे होते ज्यांनी मोठ्या प्रमाणात सोन्याची नाणी तयार केली; त्यांची चांदीची नाणी दुर्मिळ आहेत. त्यांनी कमी मूल्याची अनेक तांब्याची नाणी देखील जारी केली, जी पैशाच्या अर्थव्यवस्थेचा वाढता प्रसार दर्शविते.
    • कुषाणाच्या नाण्यांवर राजाची आकृती, नाव आणि उपाधी असते. उलट ब्राह्मणी, बौद्ध, ग्रीक, रोमन आणि इतर पंथांच्या देवता आहेत.
    • आख्यायिका एकतर पूर्णपणे ग्रीक भाषेत आहेत, किंवा काही प्रकरणांमध्ये उलट खरोष्ठीमध्ये आहेत.
11. स्थानिक नाणी:
    • इ.स.पू. तिसऱ्या शतकापासून इसवी सनाच्या चौथ्या शतकापर्यंतचे अनेक नाणीप्रकार, ज्यांना स्वदेशी, आदिवासी, जनपद किंवा स्थानिक नाणी म्हणून संबोधले जाते, उत्तर आणि मध्य भारतातील राजघराण्यांच्या इतिहासाबद्दल माहितीचा एक महत्त्वाचा स्त्रोत आहेत.
    • ही नाणी मुख्यत: तांबे किंवा ब्राँझमध्ये टाकली जातात किंवा मरतात, परंतु काही चांदीची नाणी आहेत आणि शिसे आणि पोटिन (तांबे, शिसे, टिन आणि ड्रोसचा मिश्रधातू) मध्ये काही दुर्मिळ उदाहरणे आहेत.
    • त्यामध्ये अर्जुनायण, उद्देहिका, मलव आणि यौधेय यांसारख्या सरदार, राजे आणि बिगर-राजेशाही राज्यांनी जारी केलेल्या पत्रांचा समावेश आहे.
    • त्रिपुरी, उज्जयिनी, कौशांबी, विदिशा, ऐरिकिना, महिष्मती, मध्यमिका, वाराणसी आणि तक्षशिला या शहरांची नावे असलेली नाणीही आहेत, जी बहुधा या शहरांच्या प्रशासनाने जारी केली आहेत.
    • नेगामा हा शब्द असलेली काही नाणी मर्चंट गिल्डने जारी केलेल्या नाण्यांचे प्रतिनिधित्व करताना दिसतात.
    • पंच-नेकामे या आख्यायिकेची काही तक्षशिला नाणी पाच मंडळींनी मिळून जारी केली असावीत.
12. सातवाहनाची नाणी :
    • दख्खनमध्ये सातवाहनपूर्व नाण्यांनंतर सातवाहन राजांची तांबे-चांदीची नाणी होती. या घराण्याच्या राज्यकर्त्यांनी शिसे आणि पोटीनपासून बनवलेली लहान मूल्याची नाणीही जारी केली.
    • बहुतेक सातवाहन नाणी मरणासन्न होती, परंतु काही कास्ट नाणी आहेत.
    • आख्यायिका सामान्यत: प्राकृत भाषा आणि ब्राह्मी लिपीत होत्या. तथापि, पोर्ट्रेट नाण्यांमध्ये (बहुतेक चांदीमध्ये, परंतु शिशामध्येदेखील) द्रविड भाषा आणि ब्राह्मी लिपी वापरली जाते.
    • सातवाहन ाच्या मुद्द्यांबरोबरच पंचचिन्हित नाणी फिरत राहिली.
13. इक्ष्वाकुस:
    • पूर्व दख्खनमधील सातवाहनोत्तर काळात खालच्या कृष्णा खोऱ्यातील इक्ष्वाकुंनी (तिसरे-चौथे शतक) सातवाहनांप्रमाणेच कापडातील शिशाची नाणी जारी केली.
14. पश्चिम दख्खन:
    • पश्चिम दख्खनमध्ये चांदीच्या चलनाला अधिक मागणी होती, बहुधा व्यावसायिक कारणांमुळे.
    • क्षत्रप शासक नहापाना याने नाशिक परिसरात चांदीचे चलन आणले.
    • इसवी सनाच्या सुरुवातीच्या शतकात रोमन सोन्याची नाणी ही द्वीपकल्पीय भारतात मोठ्या प्रमाणात आली आणि मोठ्या प्रमाणात व्यवहारांसाठी किंवा चलन साठे आणि भांडवली ठेवी म्हणून विनिमयाचे माध्यम म्हणून वापरली गेली असावी.
      • रोमन सोन्याच्या नाण्यांची स्थानिक बनावटीची नक्कलही सापडली आहे.
    • त्यामुळे इसवी सनाच्या सुरुवातीच्या शतकात पश्चिम दख्खनमध्ये सातवाहन, क्षत्रप, पंचचिन्हित व रोमन नाणी यांचे सहअस्तित्व होते.
    • पश्चिम दख्खनचे चलनही पूर्व दख्खनमध्ये वाहत होते.
15. दक्षिण भारत:
    • दक्षिण भारतातील विविध भागांत आढळणारी पंचचिन्हित नाणी त्यांच्या चिन्हांच्या आधारे घराणेशाही म्हणून ओळखली गेली आहेत. उदाहरणार्थ, मदुराईजवळील बोडीनायक्कनूर येथे एका साठ्यात सापडलेल्या नाण्यांमध्ये डबल कार्प मासा होता- जो पांड्या राजांचे प्रतीक होता.
    • अलीकडच्या काळात चोल, चेर आणि पांडवांच्या आख्यायिकांसह घराणेशाहीच्या मुद्द्यांचे (काही चित्रांसह) पुरावे वाढले आहेत.
      • वालुती या आख्यायिकेची नाणी पांडव्यांना देण्यात आली आहेत.
      • करूरजवळील कृष्णा नदीपात्रात चेरा राजा आणि आख्यायिका मक्कोताई यांचे चित्र असलेली चांदीची नाणी सापडली आहेत.
      • धनुष्यबाण आणि दुहेरी मासे आणि वाघ यांच्या चेरा चिन्हांसह कुट्टुवन कोटाई आणि कोलिपपुराई या आख्यायिका असलेली नाणीदेखील येथे आहेत.
16. गुप्ता यांची नाणी :
    • शाही गुप्त राजांनी संस्कृतभाषेतील आख्यायिका असलेली सोन्याची नाणी प्रसिद्ध केली.
    • दीनारस म्हणून ओळखली जाणारी ही नाणी प्रामुख्याने उत्तर भारतात आढळतात.
    • ओब्व्हर्समध्ये राज्यकर्त्या राजाचे चित्रण विविध पोझमध्ये केले आहे, सहसा युद्धपोझमध्ये, परंतु समुद्रगुप्त आणि कुमारगुप्त प्रथम यांच्या नाण्यांमध्ये त्यांना विना (तारांचे वाद्य) वाजवताना दाखवल्याची मनोरंजक उदाहरणे आहेत.
    • गुप्त नाण्यांच्या मागील बाजूस राजांची धार्मिक संलग्नता दर्शविणारी धार्मिक चिन्हे आहेत.
    • स्कंदगुप्ताच्या कारकीर्दीच्या उत्तरार्धात सोन्याच्या नाण्यांच्या धातूशुद्धतेत घट झाली.
    • गुप्तांनी चांदीची नाणीही काढली, पण त्यांची तांब्याची नाणी दुर्मिळ आहेत.

सुरुवातीच्या मध्ययुगीन काळातील संख्याशास्त्रीय इतिहास:

1. मध्ययुगीन कालखंडातील संख्याशास्त्रीय इतिहास हा सतत चर्चेचा विषय आहे. या कालखंडाचे वर्णन सरंजामशाही व्यवस्थेने केलेले इतिहासकार व्यापार आणि नागरी केंद्रांमध्ये घट होण्याबरोबरच नाण्यांमध्ये घट आणि त्यानंतर अकराव्या शतकात पुनरुज्जीवन झाल्याची चर्चा करतात.
   • या गृहितकावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले जाऊ शकते.
   • नाण्यांच्या सौंदर्यगुणवत्तेत, नाण्यांच्या प्रकारांच्या संख्येत आणि त्यांच्या संदेश सामग्रीत निश्चितच घट झाली होती.
   • अनेकांना नावे किंवा पदव्या नसतात आणि म्हणूनच एखाद्या विशिष्ट राजाशी संगत करणे अवघड असते.
   • तथापि, जॉन एस. डेएल यांनी दर्शविल्याप्रमाणे, चलनात असलेल्या नाण्यांच्या प्रमाणात घट झालेली दिसत नाही.
2. मध्ययुगीन काळाच्या सुरुवातीच्या काळात राजघराण्यांनी अनेक बेस मेटल मिश्रधातू नाणे मालिका जारी केल्या.
3. राजपुताना आणि गुजरात:
   • गंगा खोऱ्यात गुर्जर-प्रतिहार राज्यात बिलॉन नाणी फिरत होती, तर राजपुताना व गुजरातमध्ये इतर नाण्यांचे प्रकार पसरले होते.
4. सिंध:
   • सिंधच्या अरब गव्हर्नरांनी ८ व्या शतकाच्या मध्यापासून ते ९ व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत तांब्याची नाणी तयार केली.
5. काश्मीर:
   • काश्मिरात तांब्याच्या नाण्यांना नाणी किंवा धान्य ाच्या दृष्टीने बिल ऑफ एक्स्चेंज (हुंडिका) आणि कावळ्यांचा वापर यांची जोड दिली जात असे.
6. बंगाल:
   • सहाव्या- सातव्या शतकात शशांकसारख्या बंगालच्या राजांनी सोन्याची नाणी काढली.
   • पाल आणि सेना घराण्यातील नाण्यांचा मुद्दा अद्याप समोर आलेला नाही. त्यांच्या शिलालेखांतील चलन एककांचे संदर्भ प्रत्यक्ष नाण्यांचे प्रतिनिधित्व करीत नसून काऊरीसारख्या ठराविक वस्तूंनी बनलेल्या मूल्याच्या सैद्धांतिक एककांचे प्रतिनिधित्व करतात, असे सुचविण्यात आले आहे.
   • तथापि, हरिकेला नाणी म्हणून ओळखली जाणारी चांदीची अनेक नाणी 7 व्या ते 13 व्या शतकाच्या दरम्यान बंगालमध्ये फिरत होती आणि त्यात स्थानिक पूर्व मालिका होती, जी विविध भागांच्या नावाने जारी केली गेली होती.
7. पश्चिम दख्खन:
   • पश्चिम दख्खनमध्ये काही सुरुवातीच्या मध्ययुगीन नाण्यांचे प्रकार बदामीच्या चालुक्यांशी तात्पुरते ओळखले गेले आहेत.
   • आंध्र प्रदेशात सापडलेल्या सोन्या-चांदीच्या नाण्यांचे श्रेय पूर्व चालुक्यांना दिले जात असले, तरी त्यानंतर १० व्या शतकाच्या अखेरीस या घराण्याच्या नंतरच्या राजांच्या काळात सोने आणि तांब्याच्या नाण्यांचे पुनरुज्जीवन होईपर्यंत सुमारे तीन शतकांचे अंतर असल्याचे दिसते.
   • कल्याणच्या चालुक्यांना (आठव्या-बाराव्या शतकात) आणि कलचुरी राजपूतांना सोन्या-चांदीच्या काही नाण्यांचे श्रेय देणे अनिश्चित आहे.
   • गोव्यातील कदंबांनी (अकरावे-बारावे शतक) काढलेली नाणी ओळखली गेली असून काही सोन्याची नाणी पश्चिम दख्खनच्या शिलाहारांना (११ वे शतक) देण्यात आली आहेत.
8. दूर दक्षिण:
   • सुदूर दक्षिणेत सिंह आणि बैलाची रूपे असलेली नाणी, काही उपाधींनी कोरलेली आहेत, पल्लवांशी जोडली गेली आहेत.
   • वाघाचे शिखा हे चोल नाण्यांवरील प्रतीक आहे.
     • अनेक चोल ताम्रपटशिलालेखांच्या शिक्क्यांवर वाघ, मासे (पांड्य चिन्ह) आणि धनुष्य (चेरा चिन्ह) दिसून येते, ज्यावरून असे दिसून येते की चोलांनी या दोन राजघराण्यांवर इतिहासाचे राजकीय वर्चस्व म्हणून नाणी मिळवली होती.
     • अनेक सोने, चांदी आणि तांब्याच्या नाण्यांवर ही तीन चिन्हे दिसणे हे चोल मुद्दे होते असे सूचित करते.
   • आंध्र प्रदेशातील कविलायादवल्ली येथे सापडलेल्या सोन्याच्या नाण्यांवर वाघ, धनुष्य आणि काही अस्पष्ट खुणा आहेत.
     • ओब्व्हर्समध्ये तमिळ आख्यायिका गायली गेली आहे जी चोल राजा कुलोत्तुंगा प्रथम च्या उपाधींपैकी एक असलेल्या सुंगंदविर्तरुलिना (टोल रद्द करणे) चा एक छोटा सा प्रकार असल्याचे दिसते.
     • उलट आख्यायिका पुदिन्याच्या शहरांची नावे दर्शवू शकतात.
   • चोल राजवटीचा शेवटचा टप्पा केवळ तांब्याच्या नाण्यांद्वारे दर्शविला जातो.
   • सुरुवातीच्या मध्ययुगीन पांड्यांची नाणी- मुख्यतः तांब्याची नाणी श्रीलंकेत मोठ्या प्रमाणात सापडली आहेत.
9. काऊरी:
   • त्यांची क्रयशक्ती कमी असली तरी नाणी म्हणूनही काऊरींचा वापर केला जात असे. गुप्तोत्तर काळात ते मोठ्या संख्येने दिसतात, परंतु पूर्वी वापरले गेले असावेत.
   • सुरुवातीच्या मध्ययुगीन भारतातील बर् याच भागांमध्ये नाण्यांबरोबर कौडीचा पैसा म्हणून वापर केला जात होता.
     • ओरिसातील सोहेपूर येथे २७ कलचुरी नाण्यांसह २५ हजार कावळ्या सापडल्या.
     • लखनौच्या भौंद्री गावात ५४ प्रतिहार नाणी आणि ९,८३४ कौडी सापडल्या.
   • काऊरीचा वापर बहुधा लोक एकतर छोट्या प्रमाणात व्यवहारांसाठी किंवा जेथे लहान मूल्याच्या नाण्यांचा तुटवडा होता तेथे करीत असत.
   • मागणी आणि पुरवठ्यानुसार कौडीच्या बाजारमूल्यात चढ-उतार होत असत.

इतिहासाचा स्रोत म्हणून नाणी

1. रक्ताभिसरणाच्या काळात नाण्यांची झीज होते आणि त्यांचे वजन हळूहळू कमी होत जाते. ही वस्तुस्थिती संख्याशास्त्रज्ञांना कालानुक्रमिक क्रमाने त्यांची मांडणी करण्यास सक्षम करते.
2. भाषा आणि लिपी:
   • नाण्यांवरील आख्यायिका भाषा आणि लिपींच्या इतिहासाची माहिती देतात.
3. आर्थिक इतिहास:
   • देणग्या, देयकाची पद्धत आणि देवाणघेवाणीचे माध्यम अशा विविध कारणांसाठी नाण्यांचा वापर होत असल्याने ते आर्थिक इतिहासावर बराच प्रकाश टाकतात.
   • काही नाणी राज्यकर्त्यांच्या परवानगीने व्यापारी व सोनारांच्या गिल्डने जारी केली. यावरून हस्तकला व वाणिज्य महत्त्वाचे झाले होते, हे दिसून येते.
   • आर्थिक इतिहास:
     • नाणी आर्थिक इतिहासाशी जोडलेली आहेत, ज्यात हे समाविष्ट आहे:
       • नाण्यांचे उत्पादन व अभिसरण यांचे विश्लेषण,
       • नाण्यांशी जोडलेली आर्थिक मूल्ये, आणि
       • समस्यांची वारंवारता आणि प्रमाण.
     • आर्थिक इतिहास हा विनिमय आणि व्यापाराच्या इतिहासाचा एक महत्त्वाचा पैलू आहे.
   • धंदा:
     • कुषाण नाण्यांचे व्यापक वितरण त्या काळातील भरभराटीच्या व्यापाराचे द्योतक आहे.
     • काही सातवाहन नाण्यांवरील जहाज या काळात दख्खनमधील सागरी व्यापाराचे महत्त्व दर्शवते.
     • भारताच्या विविध भागांत आढळणारी रोमन नाणी इंडो-रोमन व्यापाराची माहिती देतात.
     • सर्वाधिक भारतीय नाणी मौर्योत्तर काळातील आहेत. हे शिसे, पोटिन, तांबे, ब्राँझ, चांदी आणि सोन्यापासून बनविलेले होते. गुप्ता दांपत्याने सर्वाधिक सोन्याची नाणी जारी केली.
       • विशेषतः मौर्योत्तर काळात आणि गुप्तकाळातील बराच काळ व्यापार आणि वाणिज्य ाची भरभराट झाली, हे या सगळ्यावरून दिसून येते.
       • मात्र, गुप्तोत्तर काळातील मोजकीच नाणी सापडली आहेत, ज्यावरून त्या काळातील व्यापार-वाणिज्यकमी झाल्याचे दिसून येते.
   • गिल्डचे महत्त्व :
     • गिल्ड्सने जारी केलेल्या काही नाण्यांच्या मालिका या संस्थांचे महत्त्व दर्शवितात.
   • आर्थिक समृद्धी :
     • नाणी अनेकदा आर्थिक समृद्धीची पातळी (किंवा त्याचा अभाव) किंवा प्राचीन राज्यांची आर्थिक स्थिती दर्शविण्यासाठी घेतली जातात.
     • नाण्यांमुळे मोठ्या प्रमाणावर व्यवहार ांना मदत झाली आणि व्यापाराला हातभार लागला.
     • उदाहरणार्थ, नंतरच्या गुप्तांच्या काळात नाण्यांचे अवमूल्यन हे राज्यातील आर्थिक संकट किंवा अधिक सामान्य आर्थिक घसरणीचे संकेत म्हणून इतिहासकार वारंवार अर्थ लावतात.
     • तथापि, ज्या परिस्थितीत मौल्यवान धातूंचा पुरवठा मर्यादित किंवा कमी होतो, अशा परिस्थितीत मिश्रधातू किंवा अवमूल्यन हा आर्थिक व्यवहारांचे प्रमाण वाढल्यामुळे निर्माण झालेल्या नाण्यांच्या मागणीत वाढ होण्यास प्रतिसाद असू शकतो.
4. थरांना डेट करण्यास मदत करते:
   • सुरुवातीच्या भारतीय नाण्यांवर खजूर क्वचितच दिसतात. शक युगात तारखा देणारी पाश्चिमात्य क्षत्रप नाणी आणि राजांची वर्षे देणारी काही गुप्त चांदीची नाणी याला अपवाद आहेत.
   • पुरातत्त्वीय उत्खननात सापडलेली नाणी अनेकदा थरांना डेट करण्यास मदत करतात. याचे उदाहरण म्हणजे मथुरेजवळील सोनख ची जागा, जिथे नाण्यांच्या शोधाच्या आधारे खोदलेल्या पातळीची आठ कालखंडात विभागणी करण्यात आली होती.
5. राजकीय इतिहास :
   • महत्त्वाची शाही संदेश देणारी माध्यमे म्हणून नाणी राजकीय इतिहासाचा एक महत्त्वाचा स्त्रोत आहेत.
     • घराणेशाहीच्या मुद्दय़ांच्या प्रसाराचे क्षेत्र अनेकदा साम्राज्यांची व्याप्ती आणि सीमांचा अंदाज घेण्यासाठी वापरले जाते.
       • यामुळे आपल्याला अनेक शासक घराण्यांचा, विशेषत: उत्तर अफगाणिस्तानातून भारतात आलेल्या आणि इ.स.पू. दुसऱ्या आणि पहिल्या शतकात येथे राज्य करणाऱ्या इंडो-ग्रीक लोकांच्या इतिहासाची पुनर्रचना करणे शक्य झाले आहे.
       • तथापि, सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे, कारण मौल्यवान धातूंपासून बनविलेल्या नाण्यांना एक आंतरिक मूल्य होते आणि बर्याचदा ते जारी करणार्या राज्याच्या सीमेपलीकडे प्रसारित केले जाते.
     • एखादे घराणे सत्तेतून ओसरल्यानंतर काही काळ ते फिरत राहिले.
     • एखाद्या भागात अनेक भिन्न चलन प्रणाली अस्तित्वात असू शकतात आणि नाण्यांच्या अभिसरणाच्या एकाधिक अतिव्यापी आणि परस्परविरोधी क्षेत्रांची कल्पना करणे आवश्यक आहे.
   • इ.स.पू. २०० ते इ.स. ३०० या कालखंडातील भारताच्या राजकीय इतिहासासाठी संख्याशास्त्रीय पुरावे हा विशेष महत्त्वाचा स्त्रोत आहे.
     • बहुतेक इंडो-ग्रीक राजे जवळजवळ पूर्णपणे त्यांच्या नाण्यांवरून ओळखले जातात.
     • नाण्यांमध्ये पार्थियन, शक, क्षत्रप, कुषाण आणि सातवाहन ांचीही माहिती मिळते.
     • पूर्व पंजाबपासून बिहारच्या सीमेपर्यंतच्या परिसरात ‘मित्र’ या प्रत्ययात नावे असलेली २५ हून अधिक राजांची नाणी सापडली आहेत.
     • उत्तर व मध्य भारतातील विविध भागांत (विदिशा, एरण, पावाया मथुरा इ.) सापडलेल्या नाण्यांमध्ये अशा राजांचा उल्लेख आहे ज्यांची नावे ‘नाग’ या प्रत्ययात संपतात, ज्यांच्याबद्दल इतर स्त्रोतांकडून फारशी माहिती नाही.
   • प्राचीन राजकीय व्यवस्था:
     • नाण्यांमध्ये प्राचीन राजकीय व्यवस्थांची ही माहिती मिळते. यौध्य आणि मालवा यांच्या नाण्यांवरील गण हा शब्द त्यांच्या अराजेशाही राज्यव्यवस्थेकडे बोट दाखवतो.
     • शहराची नाणी विशिष्ट शहर प्रशासनाचे महत्त्व आणि संभाव्य स्वायत्तता दर्शवितात.
   • चरित्रे:
     • कधीकधी, संख्याशास्त्रीय पुरावे केवळ राजांच्या नावांपेक्षा बरेच काही देतात आणि चरित्रात्मक तपशील प्रदान करतात.
     • उदाहरणार्थ, गुप्त राजा चंद्रगुप्त पहिला याच्या जीवनाविषयी आपल्याला एकच विशेष तपशील माहित आहे तो म्हणजे त्याने एका लिच्छवी राजकन्येशी विवाह केला आणि हा तपशील त्या विवाहाची आठवण करून देणाऱ्या नाण्यांमधून येतो.
     • समुद्रगुप्त आणि चंद्रगुप्त दुसरा यांच्यामध्ये रामगुप्त नावाचा गुप्त राजा राज्य करीत होता हे सिद्ध करण्यास नाण्यांनी मदत केली आहे.
   • समुद्रगुप्त आणि कुमारगुप्त पहिला यांनी केलेल्या अश्वमेध यज्ञाची नोंद नाण्यांवर आहे. समुद्रगुप्ताचे धनुर्धारी आणि लढाऊ नाणे प्रकार त्याच्या शारीरिक सामर्थ्याची जाहिरात करतात, तर त्याला विना वाजवताना दाखवणारा लिरिस्ट प्रकार त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा पूर्णपणे वेगळा पैलू दर्शवितो.
6. धर्म:
   • नाण्यांमध्ये राजे आणि देवतांचे चित्रण देखील आहे आणि त्यात धार्मिक चिन्हे आणि आख्यायिका आहेत, या सर्व त्या वेळच्या कला आणि धर्मावर प्रकाश टाकतात.
   • नाण्यांवरील देवतांचे चित्रण राजांच्या वैयक्तिक धार्मिक आवडीनिवडी, शाही धार्मिक धोरण आणि धार्मिक पंथांच्या इतिहासाबद्दल माहिती प्रदान करते.
   • उदाहरणार्थ, इ.स.पू. दुसर् या शतकात इंडो-ग्रीक राजा अगाथॉक्लेस च्या आय-खानूम (अफगाणिस्तान) येथील नाण्यांवर बलराम आणि कृष्ण यांचे निरूपण दिसून येते, जे या प्रदेशातील या देवतांच्या पंथांची लोकप्रियता आणि महत्त्व दर्शविते.
   • कुषाण राजांच्या नाण्यांवर भारतीय, इराणी आणि ग्रेको-रोमन धार्मिक परंपरेतील विविध व्यक्तिमत्त्वांचे चित्रण सामान्यत: त्यांच्या उदार धार्मिक विचारांचे प्रतिबिंब म्हणून केले जाते.
   • परंतु त्यांच्या साम्राज्यात प्रचलित असलेल्या अनेक धार्मिक पंथांचा आणि कुषाणांनी आपल्या राजकीय सत्तेला वैधता देण्यासाठी निवडलेल्या विविध धार्मिक प्रतीकांचा पुरावा म्हणूनही तो तितकाच वाचता येईल.

निष्कर्ष

1. प्राचीन आणि सुरुवातीच्या मध्ययुगीन भारतातील विविध साहित्यिक आणि पुरातत्त्वीय स्त्रोतांची स्वतःची विशिष्ट क्षमता तसेच मर्यादा आहेत, ज्या इतिहासकाराला विचारात घ्याव्या लागतील.
2. प्राचीन ग्रंथ, पुरातत्त्वीय स्थळे, शिलालेख आणि नाण्यांमधील पुराव्यांचे विश्लेषण करण्यासाठी विवेचन अविभाज्य आहे.
   • जेथे अनेक स्त्रोत उपलब्ध आहेत, त्यांचे पुरावे सहसंबंधित असणे आवश्यक आहे.
   • प्राचीन आणि प्रारंभिक मध्ययुगीन भारताच्या अधिक व्यापक आणि सर्वसमावेशक इतिहासासाठी ग्रंथ आणि पुरातत्त्वशास्त्रातील पुराव्यांचा सहसंबंध विशेषतः महत्त्वाचा आहे.
   • तथापि, साहित्यिक आणि पुरातत्त्वीय माहितीच्या स्वरूपातील अंतर्निहित फरक लक्षात घेता, त्यांना गुळगुळीत आणि अखंड कथानकात समाकलित करणे नेहमीच सोपे नसते.