1.3 Sources – Foreign account

1. भारतीय उपखंड हा कधीही वेगळा भौगोलिक प्रदेश नव्हता. सुरुवातीच्या काळापासून व्यापारी, प्रवासी, यात्रेकरू, वसाहतदार, सैनिक, वस्तू आणि कल्पना जमीन आणि पाण्यावरून प्रचंड अंतर पार करून त्याच्या सीमेपलीकडे ये-जा करत असत.
   • त्यामुळे परकीय ग्रंथांत भारताचे अनेक संदर्भ आढळतात यात नवल नाही. अशा ग्रंथांतून इतर देशांतील लोक भारताकडे आणि तेथील लोकांकडे कसे पाहतात, त्यांना काय लक्षात आले आणि ते वर्णन करण्यायोग्य वाटले, याचा उलगडा होतो.
2. देशी साहित्याला परकीय नोंदींची जोड देता येते. भारतात ग्रीक, रोमन आणि चिनी पाहुणे आले, एकतर प्रवासी म्हणून किंवा धर्मांतरित म्हणून, आणि त्यांनी पाहिलेल्या गोष्टींचा लेखाजोखा मागे ठेवला.
3. ग्रीक ग्रंथांमध्ये भारताचा सर्वात जुना उल्लेख ख्रिस्तपूर्व ५ व्या शतकातील आहे आणि त्यानंतर त्यांची वारंवारता वाढते.
   • चंद्रगुप्त मौर्ययांच्या दरबारातील सेल्युकस निकेटरचा राजदूत मेगस्थनीजची इंडिका ही सर्वात प्रसिद्ध कादंबरी आहे.
   • मेगस्थनीजची इंडिका नंतरच्या शास्त्रीय लेखकांनी उद्धृत केलेल्या तुकड्यांमध्येच जतन करण्यात आली आहे.
     • हे तुकडे एकत्र वाचल्यास मौर्य प्रशासनाच्या व्यवस्थेविषयीच नव्हे, तर मौर्य काळातील सामाजिक वर्ग आणि आर्थिक घडामोडींविषयीही मोलाची माहिती मिळते.
     • इंडिका अतिशयोक्तीआणि अतिशयोक्तीपासून मुक्त नाही, हे इतर अनेक प्राचीन वृत्तांतांच्या बाबतीत खरे आहे.
4. अलेक्झांडरच्या आक्रमणाचा उल्लेख भारतीय स्त्रोतांमध्ये आढळत नाही आणि संपूर्णपणे ग्रीक स्त्रोतांच्या आधारेच आपल्याला त्याच्या भारतीय कारनाम्यांच्या इतिहासाची पुनर्रचना करावी लागेल, हे उल्लेखनीय आहे.
   • ग्रीक लेखकांनी इ.स.पू. ३२६ मध्ये भारतावर आक्रमण करणाऱ्या अलेक्झांडर द ग्रेटचा समकालीन सॅंड्रोकोटस याचा उल्लेख केला आहे. राजकुमार सॅंड्रोकोट्टास ची ओळख चंद्रगुप्त मौर्याशी आहे, ज्याच्या राज्याभिषेकाची तारीख इ.स.पू. ३२२ निश्चित आहे.
   • ही ओळख प्राचीन भारतीय कालगणनेत पत्रक अँकर म्हणून काम करत आली आहे.
5. पहिल्या व दुसर् या शतकातील ग्रीक व रोमन वर्णनांत अनेक भारतीय बंदरांचा उल्लेख असून भारत व रोमन साम्राज्य यांच्यातील व्यापाराच्या वस्तूंची गणना केली आहे.
   • इ.स.पू. दुसऱ्या शतकापासून इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकापर्यंतच्या अनेक ग्रीक आणि लॅटिन ग्रंथांमध्ये भारताचा उल्लेख असलेल्या एरियन, स्ट्रॅबो आणि प्लिनी द एल्डर आणि अनाम पेरीप्लस मारिस एरिथ्राई (एरिथ्रियन समुद्राचा पेरिप्लस) यांच्या कार्यांचा समावेश आहे.
     • हिंदी महासागरातील व्यापाराच्या इतिहासासाठी हे ग्रंथ विशेष महत्त्वाचे आहेत.
   • ग्रीक भाषेत लिहिलेले एरिथ्रियन समुद्राचे पेरिप्लस आणि टॉलेमीचा भूगोल हे दोन्ही प्राचीन भूगोल आणि वाणिज्य यांच्या अभ्यासासाठी मौल्यवान डेटा प्रदान करतात.
     • पहिल्या तारखेची तारीख इ.स. ८० ते ११५ दरम्यानची आहे, तर दुसरी तारीख इ.स. १५० च्या आसपास आहे.
     • एका अज्ञात लेखकाने लिहिलेल्या एरिथ्रियन समुद्राचा पेरिप्लस लाल समुद्र, पर्शियन आखात आणि हिंदी महासागरातील रोमन व्यापाराचे वर्णन करतो.
   • पहिल्या शतकाशी निगडित प्लिनीचा नॅचरलिस हिस्टोरिया हा ग्रंथ लॅटिन भाषेत लिहिला गेला असून तो भारत आणि इटली यांच्यातील व्यापाराविषयी सांगतो.
   • भारतावर लिहिणाऱ्या शेवटच्या ग्रेको-रोमन विद्वानाचे नाव कॉसमॉस इंडिकोप्लुस्टेस असे होते.
     • तो इजिप्तमधील हेलेनिस्टिक संस्कृतीचे केंद्र असलेल्या अलेक्झांड्रियाचा रहिवासी होता. इ.स. ५५० च्या सुमारास त्याने ख्रिश्चन टोपोग्राफी लिहिली ज्यात भारत आणि श्रीलंकेतील ख्रिश्चनांचा उल्लेख आहे आणि घोड्यांच्या व्यापाराचाही उल्लेख आहे.
6. बौद्ध ग्रंथांची अस्सल हस्तलिखिते गोळा करण्यासाठी, भारतीय भिक्षूंना भेटण्यासाठी आणि बौद्ध शिक्षण आणि तीर्थस्थळांना भेट देण्यासाठी अनेक चिनी भिक्षूंनी डोंगर, पठार आणि वाळवंट ओलांडून भारतात दीर्घ आणि खडतर प्रवास केला.
   • ज्यांनी आपल्या भारतीय प्रवासाचा लेखाजोखा लिहिला त्यामध्ये फॅशियान (फा हिएन) आणि झुआनझांग (ह्वेन सांग) हे सर्वात प्रसिद्ध आहेत.
     • ते दोघेही बौद्ध धर्मीय होते आणि बौद्ध तीर्थक्षेत्रांना भेट देण्यासाठी आणि बौद्ध धर्माचा अभ्यास करण्यासाठी या देशात आले होते.
     • पहिली पाचव्या शतकाच्या सुरुवातीला आणि दुसरी सातव्या शतकाच्या दुसऱ्या तिमाहीत आली.
   • इ.स. ३९९ ते ४१४ या काळात फॅशियानचा प्रवास उत्तर भारतापुरता मर्यादित होता.
   • इ.स. ६२९ मध्ये झुआनझांगने आपले घर सोडले आणि १० वर्षांहून अधिक काळ देशाच्या कानाकोपऱ्यात फिरला.
   • फहसीन यांनी गुप्तांच्या काळातील भारतातील सामाजिक, धार्मिक व आर्थिक परिस्थितीचे वर्णन केले आहे, तर सुआन त्सांग यांनी हर्षाच्या काळातील भारताचे असेच वर्णन केले आहे.
   • सातव्या शतकातील आणखी एक चिनी प्रवासी यिजिंग नालंदा च्या महान मठात १० वर्षे राहिला.
   • या यात्रेकरूंनी लिहिलेल्या लेखात बौद्ध धर्माचा इतिहास आणि त्यांच्या काळातील इतर विविध पैलूंवर प्रकाश टाकण्यात आला आहे.
7. अरब लेखक:
   • अरबांचा झपाट्याने होणारा राजकीय विस्तार, इस्लामने त्यांना दिलेली एकजूट, नागरी केंद्रांचा प्रसार आणि खलिफांचे संरक्षण यांचा आशिया व युरोपातील बौद्धिक विचार ांवर व तंत्रज्ञानावर महत्त्वाचा व दूरगामी परिणाम झाला.
   • नवव्या शतकातील अब्बासी खलीफा अल-मामुन याने बगदादमध्ये बेत-अल-हिक्मा (हाऊस ऑफ विझडम) नावाची अकादमी स्थापन केली. तत्त्वज्ञान आणि विज्ञानविषयक ग्रीक, पर्शियन आणि संस्कृत ग्रंथांचे अरबी भाषेत भाषांतर करण्याचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प या अकादमीच्या अभ्यासकांनी हाती घेतला.
   • अरबी भाषेच्या लवचिकतेमुळे अतिशय अचूक वैज्ञानिक आणि तांत्रिक शब्दसंग्रह तयार झाला. शिवाय ही बोलली जाणारी भाषा असल्याने झपाट्याने विस्तारणाऱ्या अरब भाषिक जगात प्राचीन ग्रंथांचे ज्ञान सैद्धांतिकदृष्ट्या कोणालाही उपलब्ध होऊ लागले.
   • लोकसंस्कृतीतील घटकांचा ही प्रसार झाला. उदाहरणार्थ, अरबी कलीला-वा-दिम्मा ने भारतासह विविध ठिकाणांहून दंतकथा गोळा केल्या.
   • अरब विद्वान सुरुवातीला ग्रीक कामांवर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून होते, परंतु जैहानी, गार्डिझी आणि अल बिरुनी सारख्या माणसांनी स्वतःचा स्वतंत्र टीकात्मक दृष्टिकोन विकसित केला.
   • अल-बिरुनी:
     • या भूमीबद्दल आणि तेथील लोकांबद्दलचे कुतूहल पूर्ण करण्यासाठी आणि त्यांच्या प्राचीन ग्रंथांचा मूळ भाषेत अभ्यास करण्यासाठी ते भारतात आले.
     • त्यांच्या तहकीक-ए-हिंदमध्ये भारतीय लिपी, विज्ञान, भूगोल, खगोलशास्त्र, ज्योतिष, तत्त्वज्ञान, साहित्य, श्रद्धा, चालीरीती, धर्म, सण, कर्मकांड, सामाजिक संघटना आणि कायदे यासह अनेक विषयांचा समावेश आहे.
     • अकराव्या शतकातील भारताच्या वर्णनाच्या ऐतिहासिक मूल्याव्यतिरिक्त अल-बिरुनी यांनी आधुनिक इतिहासकारांना गुप्त युगाचे सुरुवातीचे वर्ष ओळखण्यास मदत केली. तहकीक-ए-हिंद मध्ये म्हटले आहे की, गुप्त युगाची सुरुवात शक युगाच्या प्रारंभानंतर २४१ वर्षांनी झाली. शकयुग ाची सुरुवात इ.स. ७८ मध्ये झाली असल्याने यावरून गुप्त युगाची सुरुवात इ.स. ३१९-२० मध्ये झाली.
   • मध्ययुगीन कालखंडाच्या सुरुवातीच्या काळात अनेक अरबी भौगोलिक आणि प्रवास वर्णने लिहिली गेली. यातील काही, जसे की प्रवासी सुलेमानचे वर्णन, भारताचा उल्लेख करतात. हिंदी महासागराच्या व्यापारात अरब आणि भारतीय दोघेही सक्रीय पणे सहभागी होते हे लक्षात घेता हे आश्चर्यकारक नाही. अशा कामांमधून व्यापार आणि भारतीय राजकीय इतिहासाच्या पैलूंवर प्रकाश पडतो.
   • सुरुवातीच्या मध्ययुगीन काळात मध्य आणि पश्चिम आशियातील राजदरबारआणि उच्च संस्कृतीची भाषा फारसी होती आणि बर् याच पर्शियन ग्रंथांमध्ये भारताचा उल्लेख आहे.
     • चाच नावाच्या ब्राह्मणाने सातव्या शतकाच्या मध्यात सिंधचे सिंहासन कसे बळकावले आणि महंमद बिन कासिमने सिंधवर अरबांनी मिळवलेल्या विजयाचे वर्णन या अनामिक चाचनाम्यात आहे.
     • फारसी कवितेचा अभिजात ग्रंथ फिरदौसीचा शाहनामा आणि प्रसिद्ध कवी सादी यांचा गुलिस्तान यात योगायोगाने भारतीय व्यापाराच्या पैलूंचा उल्लेख आहे.
8. इतिहासकारांना ऐकलेल्या गोष्टींवर आधारित विधाने आणि वैयक्तिक अनुभवावर आधारलेली विधाने, आकलनक्षम निरीक्षणे आणि लेखकाला गोष्टी पूर्णपणे चुकीच्या वाटल्याची प्रकरणे यात फरक करावा लागतो.
   • अत्यंत अविश्वसनीय वर्णनाचे उदाहरण म्हणजे भारत आणि भारतीयांबद्दलच्या विचित्र कथांनी भरलेली इंडिका ऑफ क्टेसियास (इ.स.पू. चौथे शतक), जी लेखकाने पर्शियात शाही वैद्य म्हणून राहत असताना गोळा केलेली आहे.

परदेशी खाती: फा हिएन चे खाते

गुप्त सम्राट दुसरा चंद्रगुप्त याच्या कारकिर्दीत मूळ बौद्ध ग्रंथांच्या शोधात भारतात आलेल्या यात्रेकरूंपैकी फा हिएन (फॅशियान) हा चिनी बौद्ध होता. इ.स. ४११ पर्यंत तो भारतात राहिला. त्यांनी मथुरा, कनौज, कपिलवस्तु, लुंबिनी, कुशीनगर, वैशाली, पाटलिपुत्र, काशी आणि राजगृह या तीर्थयात्रेला जाऊन साम्राज्याच्या परिस्थितीची काळजीपूर्वक निरीक्षणे केली.

त्यांच्या प्रवासवर्णनांतून चंद्रगुप्ताच्या साम्राज्याविषयी उत्तम ठसा उमटतो. त्याच्या साम्राज्याचे विविध पैलू. म्हणजे राजकीय, धार्मिक, सामाजिक आणि आर्थिक हे त्यांच्या लिखाणात स्पष्टपणे प्रतिबिंबित झाले.

सामाजिक स्थिती :

1. भारतातील शांतता, गंभीर गुन्ह्यांची दुर्मिळता आणि प्रशासनाचा सौम्यपणा याकडे फाहिएन यांनी लक्ष वेधले. छेडछाडीशिवाय आणि पासपोर्टशिवाय देशात एका टोकावरून दुसऱ्या टोकाला जाणे शक्य असल्याचे त्यांनी सांगितले.
   • ह्वेन सांग म्हणाले होते की, त्याला दोनवेळा लुटले गेले याचा अर्थ हर्षाच्या काळात कायदा आणि सुव्यवस्थेचा प्रश्न निर्माण झाला होता.
2. सामाजिक रूढी-परंपरांवरील आपल्या भाषणात ते म्हणाले की, सर्व सन्माननीय व्यक्ती शाकाहारी आहेत, मांस खाणे हे खालच्या जाती आणि अस्पृश्यांपुरते मर्यादित आहे. बहुतांश नागरिकांनी कांदा, लसूण, मटण, वाइन चे सेवन केले नाही.
   • ह्वेन सांग यांनाही या चार वर्गांची माहिती होती आणि त्यांनी अनेक मिश्र वर्गांचा उल्लेख केला होता, परंतु त्यांना जातीच्या आधुनिक स्वरूपातील अस्तित्वाचे स्पष्ट ज्ञान दिसत नाही. युआन च्वांग यांनी शाकाहारी आणि मांसाहारी अशा दोन्ही गोष्टींचा उल्लेख केला होता.
3. फाहियेनच्या म्हणण्यानुसार, शूद्रांना शहराबाहेर ठेवण्यात आले आणि काठीने आवाज करून शहरात प्रवेश केला. ते कसाई, शिकारी आणि मच्छीमार होते.
   • ह्वेन सांग यांनीही याचे वर्णन केले होते.

धार्मिक स्थिती :

1. त्याला बौद्ध धर्म अजूनही बहरलेला दिसला, पण आस्तिक हिंदू धर्म खूप व्यापक होता. जुन्या यज्ञमय ब्राह्मणवादाच्या जागी हिंदू धर्म उदयास आल्याचे त्यांच्या नोंदीवरून दिसून येते. परंतु गुप्त साम्राज्याच्या सर्वोत्तम काळात भारतीय संस्कृती ने अशी परिपूर्णता गाठली जी ती पुन्हा कधीच प्राप्त होणार नव्हती. बहुधा बौद्ध धर्माने प्रोत्साहन दिलेले मानवतावादी विचार गुप्तकाळात पूर्वीच्या काळातील भयंकर शिक्षेवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रभावी होते.
2. फाहियान म्हणाले की, उत्तर भारतात फाशीची शिक्षा लागू केली गेली नाही, परंतु बहुतेक गुन्ह्यांना दंडाची शिक्षा दिली जाते आणि केवळ एक हात कापून गंभीर बंड केले जाते. फाशी दुर्मिळ होती.
   • ह्वेन सांग, २०० वर्षांनंतर. हर्षाच्या हाताखाली कैद्यांना फाशी देण्यात आली नाही, अशी माहिती दिली. पण कालकोठऱ्यांमध्ये सडण्यासाठी सोडले गेले. नंतरच्या काळाच्या तुलनेत शिक्षा सौम्य होत्या.
3. बौद्ध तीर्थक्षेत्रांचे सविस्तर वर्णन त्यांनी केले होते. त्यांच्या मते बौद्ध धर्माची विभागणी महायान आणि हीनयान अशी करण्यात आली होती. त्यांनी मथुरेत वीस बुद्धविहार पाहिले. पण कपिलवस्तुत. गया आणि कुशीनगरची स्थिती बिघडत चालली होती जी बौद्ध धर्म कमकुवत होण्याचे संकेत देत होती.
4. फहिएनच्या वर्णनात देशात ब्राह्मण धर्म प्रचलित होता की नाही हे स्पष्ट होत नाही. पाटलीपुत्र येथील अशोकाच्या स्तूपाजवळील दोन विहारांना त्यांनी भेट दिली, त्यापैकी एकाविहारात महायान भिक्षू राहत होते तर दुसर् या विहारात हिन्याना भिक्षू राहत होते. मध्य प्रदेशचा शासक विष्णूचा उपासक होता.
5. एफ हिएन यांच्या मते हिंदू आणि बौद्ध यांच्यात परस्पर संबंध सौहार्दपूर्ण आणि शांततापूर्ण होते. यावरून समाजाची धार्मिक सहिष्णुता दिसून येते.
   • ह्वेन सांग यांनीही त्या वेळच्या भारतातील धार्मिक परिस्थितीचे वर्णन केले होते. बौद्ध धर्माचा स्पष्ट पणे ऱ्हास होत होता. असे असूनही शेकडो भिक्षू ंचे वास्तव्य देशात होते.
6. फहियान यांनी जैन, शैव आणि वैष्णव धर्मांचाही उल्लेख केला होता. परंतु ह्वेन सांग च्या ग्रंथांत जैन धर्माचा उल्लेख आढळत नाही.

आर्थिक स्थिती :

1. फा हिएनच्या नोंदीवरून गुप्त साम्राज्य हा समृद्ध कालखंड होता, हान राजघराण्याच्या पतनाने रोम-चीन व्यापार अक्ष तुटेपर्यंत गुप्तांची खरोखरच भरभराट झाली.
2. फहिएन म्हणतात की सरकारचे उत्पन्न प्रामुख्याने महसुली करांवर आधारित होते जे एकूण उत्पादनाच्या सहाव्या भागाचे होते. निवडणूक कर आणि जमीन कराचा अभाव होता.
3. फॅशियान यांनी लिहिले. “लोक श्रीमंत आणि समृद्ध होते आणि सदाचाराच्या आचरणात एकमेकांचे अनुकरण करताना दिसत होते. धर्मादाय संस्था असंख्य होत्या आणि महामार्गावर प्रवाशांसाठी विश्रांतीगृहांची सोय करण्यात आली होती. राजधानीत एक उत्तम हॉस्पिटल होतं.” धर्माभिमानी नागरिकांच्या देणगीतून चालविल्या जाणाऱ्या मोफत रुग्णालयांची फहियान यांनी विशेष दखल घेतली होती.
4. सरकारी अधिकाऱ्यांना निश्चित उत्पन्न देण्यात आले आणि लोकांकडून कोणतेही योगदान दिले गेले नाही. त्या काळी देणगी प्रचलित होती. धर्माभिमानी नागरिकांच्या देणगीतून चालविल्या जाणाऱ्या मोफत रुग्णालयांची फहियान यांनी विशेष दखल घेतली होती.
   • ह्वेन सांग यांनी असेही सांगितले होते की, नालंदाला शंभर गावांच्या प्रचंड मालमत्तेच्या महसुलाने आणि खुद्द महान हर्षासह अनेक आश्रयदात्यांच्या भिक्षेने आधार दिला होता; यात कमीत कमी १०,००० विद्यार्थ्यांना मोफत प्रशिक्षण देण्यात आले, ज्यांच्याकडे वाट पाहण्यासाठी मोठा कर्मचारी वर्ग होता.
5. पाटलीपुत्र आणि अशोकाचा विशाल राजवाडा पाहून फहीन मोहित झाला होता.
   • ह्वेन सांगच्या मते पाटलीपुत्र हे उत्तर भारतातील मुख्य शहर नव्हते आणि तिची जागा कन्नौजने घेतली होती. ह्वेन सांग यांनी सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थितीचा उल्लेख केला होता. वर्णव्यवस्था आणि विवाह याविषयी त्यांनी वार्तांकन केले. फहिएनने हे सगळं वर्णन केलं नव्हतं. पण या दोघांनीही अर्थव्यवस्था शेतीवर आधारित असल्याचे सांगितले होते.

राजकीय स्थिती :

1. त्यांचा मुख्य रस धर्म असल्याने फा-हिएन यांनी भारताच्या राजकीय स्थितीबद्दल विशेष काही ही नोंदवले नाही. त्यांनी चंद्र गुप्त द्वितीय याच्या नावाचाही उल्लेख केला नाही ज्याच्या अधिपत्याखाली तो पाच वर्षांहून अधिक काळ राहिला असावा. परंतु समाजाच्या इतर पैलूंचा त्यांनी केलेला लेखाजोखा असे दर्शवितो की गुप्तांचे प्रशासन परोपकारी आणि यशस्वी होते आणि राज्यकर्त्यांनी साम्राज्यात शांतता आणि सुरक्षितता तर राखलीच पण त्यांच्या प्रजेच्या कल्याणाची ही काळजी घेतली.
   • ह्वेन सांगने हर्षाचा गौरव केला होता, तो म्हणाला होता की हर्ष एक महान राजा होता आणि त्याच्याकडे एक महान सैन्य होते.

फॅक्सियन च्या खात्यावर टीका

1. ह्वेन सांगच्या तुलनेत फाहिएन समाजातील सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय परिस्थितीच्या बाबतीत तितका सावध आणि माहितीपूर्ण नव्हता. ह्वेन सांगने राजा हर्षवर्धनाच्या कालखंडाचे पूर्ण वर्णन केले होते परंतु फा हिएन ने चंद्रगुप्त विक्रमादित्य च्या नावाचा उल्लेख केला नाही.
2. फॅक्सिअनने भारतीय समाज, सुखी आणि समाधानी लोक शांती आणि समृद्धीचे जीवन उपभोगत असल्याचे आदर्श चित्र सादर केले.
3. फॅक्सिअनच्या लेखात सामान्य लोकांच्या जीवनाचे वर्णन फारच कमी आहे आणि ते आदर्शवादी आहेत. त्यांनी प्रामुख्याने बौद्ध मठ, बौद्ध प्रथा, बौद्ध तीर्थक्षेत्रे इत्यादींवर लक्ष केंद्रित केले.
4. शारीरिक शिक्षा नाही, चोरी नाही, मद्यविक्री नाही, शाकाहार वगैरे त्यांनी केलेली वर्णने इतर समकालीन स्त्रोतांकडून समर्थित नाहीत आणि त्यांचे खंडन करणे आवश्यक आहे.
5. फॅशियान बौद्ध अनुयायी म्हणून भारतात आले आणि त्यांना चिनी लोकांसमोर भारताला एक आदर्श म्हणून सादर करायचे होते, म्हणून त्यांनी वर्णनात्मक आणि विश्लेषणात्मक दृष्टिकोन दाखवला नाही.

परदेशी खाती: मेगास्थनीस खाते

1. मॅगस्थनीस हा प्राचीन ग्रीक इतिहासकार, मुत्सद्दी आणि भारतीय मानववंशशास्त्रज्ञ व अन्वेषक होता.
2. इ.स.पू. ३०२ च्या सुमारास तो सेल्युसिड घराण्याचा ग्रीक शासक सेल्युकस पहिला निकेटर याचा राजदूत म्हणून चंद्रगुप्त मौर्याच्या मौर्य दरबारात भारतात आला.
3. त्यांनी आपल्या इंडिका या पुस्तकात भारताचे वर्णन केले आहे, जे आता हरवले आहे, परंतु नंतरच्या लेखकांच्या लेखनातून अंशतः पुनर्रचित झाले आहे.
4. पुढे एरियन, स्ट्रॅबो, डिओडोरस आणि प्लिनी यांसारख्या लेखकांनी आपल्या लेखनात इंडिकाचा उल्लेख केला आहे. या लेखकांपैकी एरियन मेगस्थनीजबद्दल सर्वाधिक बोलतो, तर स्ट्रॅबो आणि प्लिनी त्याला कमी आदराने वागवतात.
5. अशा पुनर्रचनेनुसार मेगस्थनीजच्या इंडिकाने भारताचे वर्णन खालीलप्रमाणे केले आहे.
6. समाज:
   • भारतात अनेक विविध जाती आहेत, त्या सर्व देशी आहेत.
   • भारतात परकीय वसाहत नाही आणि भारतीयांनी भारताबाहेर कोणतीही वसाहत स्थापन केलेली नाही.
   • मुबलक अन्न, बारीक पाणी आणि शुद्ध हवा यामुळे भारतीय सरासरीपेक्षा जास्त उंचीचे आहेत. ते कलेत पारंगत आहेत.
   • चोरी ही अत्यंत दुर्मिळ घटना आहे. यज्ञाशिवाय ते कधीच दारू पित नाहीत. त्यांची घरे आणि मालमत्ता सहसा असुरक्षित ठेवली जाते.
   • ते म्हणतात की भारतीय क्वचितच कायद्याकडे जातात: त्यांच्याकडे तारण आणि ठेवींबद्दल कोणतेही खटले नाहीत किंवा त्यांना सील किंवा साक्षीदारांची आवश्यकता नाही. पण त्यांची ठेव ठेवा आणि एकमेकांवर विश्वास ठेवा.
   • त्यांनी भारतीय लोकसंख्येची सात जातींमध्ये विभागणी केली आहे.
     • तत्त्वज्ञ:
       • इतर जातींच्या तुलनेत असंख्य नाहीत, परंतु सर्वात ठळक: ब्राह्मण आणि बौद्ध श्रमणांचा समावेश आहे.
       • सर्व सार्वजनिक कर्तव्यातून सूट देण्यात आली आहे.
       • ना मालक, ना नोकर.
       • वर्षाच्या सुरवातीला ते दुष्काळ, पावसाचे वादळ, वादळी वारे, रोगराई आणि इतर विषयांवर भविष्यवाणी करतात.
     • शेतकरी :
       • सार्वजनिक हितचिंतक मानले जाते आणि युद्धादरम्यान होणार् या नुकसानापासून संरक्षण केले जाते, अगदी शत्रू योद्ध्यांकडूनही.
       • सर्व जातींमध्ये बहुसंख्याक.
       • खेड्यापाड्यात राहा आणि शहरात जाणे टाळा.
       • लढाई आणि इतर सार्वजनिक कर्तव्यांपासून सूट देण्यात आली आहे.
       • शासक, अधिकृत जमीन मालक यांना जमिनीची श्रद्धांजली अर्पण करा.
       • याव्यतिरिक्त, ते त्यांच्या उत्पादनाचा 1/4 भाग राज्याच्या तिजोरीत पाठवतात.
     • पशुपालक :
       • तंबूत, गावाबाहेर आणि शहरांबाहेर राहतात.
       • पीक नष्ट करणारे पक्षी व प्राणी यांची शिकार करून त्यांना जाळ्यात अडकविणे.
     • कारागीर :
       • शेतकरी व इतरांसाठी शस्त्रास्त्रे तसेच अवजारे तयार करा.
       • कर भरण्यापासून सूट आणि राज्याच्या तिजोरीतून पोटगी मिळते.
     • लष्करी:
       • सुसंघटित आणि युद्धासाठी सुसज्ज.
       • शांततेच्या काळात मनोरंजन आणि आळशीपणात सहभागी व्हा.
       • युद्धघोडे आणि हत्ती ंसह सरकारी खर्चाने सांभाळले जाते.
     • पर्यवेक्षक:
       • प्रशासकीय कामे पार पाडा.
       • राजाला किंवा (राजांचे राज्य नसलेल्या राज्यांमध्ये) दंडाधिकाऱ्यांना अहवाल द्या.
     • नगरसेवक आणि मूल्यांकनकर्ते:
       • चांगले चारित्र्य असलेल्या शहाण्या लोकांचे बनलेले आहे.
       • सार्वजनिक बाबींवर विचारमंथन; शाही सल्लागार, राज्य खजिनदार, वाद मध्यस्थ यांचा समावेश होता; लष्कराचे जनरल आणि मुख्य दंडाधिकारीही सहसा याच वर्गातील असत.
       • कमीत कमी असंख्य, पण सर्वात आदरणीय.
   • मेगस्थनीसच्या मते, भारतात कोणीही आपल्या वंशाबाहेर लग्न करू शकत नाही किंवा ते दुसऱ्याचा व्यवसाय देखील करू शकत नाहीत.
     • त्यामुळे त्यांनी जातीव्यवस्थेचे दोन महत्त्वाचे पैलू ओळखले: वंशानुगत व्यवसाय आणि अंतःस्राव.
   • मौर्य भारतात गुलामगिरी आढळली नाही. ते म्हणाले की, सर्व भारतीय स्वतंत्र आहेत.
7. अर्थव्यवस्था:
   • भारतीय भूमीवर सोने, चांदी, तांबे आणि लोखंड मुबलक प्रमाणात आहेत.याशिवाय अनेक साधने, शस्त्रे, दागिने व इतर वस्तू बनविण्यासाठी टिन व इतर धातूंचा वापर केला जातो.
   • भारतात अतिशय सुपीक मैदाने आहेत आणि सिंचनाचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो. तांदूळ, बाजरी, बोस्पोरम नावाचे पीक, इतर तृणधान्ये, कडधान्ये व इतर अन्नवनस्पती ही मुख्य पिके आहेत.
   • उन्हाळा आणि हिवाळा या दोन्ही ऋतूंमध्ये पाऊस पडत असल्याने दरवर्षी दोन पीकचक्रे असतात.
   • खालील कारणांमुळे भारतात कधीही दुष्काळ पडलेला नाही.
     • भारतीयांना दोन हंगामी पिकांपैकी किमान एका पिकाची नेहमीच खात्री असते.
     • अनेक उत्स्फूर्तपणे वाढणारी फळे आणि खाण्यायोग्य मुळे उपलब्ध आहेत.
     • भारतीय योद्धे शेती आणि पशुपालन करणाऱ्यांना पवित्र मानतात. इतर देशांतील योद्ध्यांप्रमाणे ते युद्धविजयाच्या वेळी शेतीउद्ध्वस्त करत नाहीत. शिवाय, लढाऊ पक्ष कधीही शत्रूची भूमी आगीने नष्ट करत नाहीत किंवा त्याची झाडे तोडत नाहीत.
   • ग्रीक ग्रंथांमध्ये मेगस्थनीजचा हवाला देत भारतातील सर्व जमीन राजाच्या मालकीची असल्याचे उल्लेख आहेत.
8. राज्यव्यवस्था:
   • पाटलिपुत्र शहर :
     • सोन आणि गंगा या दोन नद्यांच्या संगमावर बांधलेली ही वास्तू.
     • शहराभोवती ६० फूट आणि ६०० फूट रुंद ीचा खड्डा होता. आणि मोठ्या लाकडाच्या पालीसेडने संरक्षित केले. त्यात ६४ दरवाजे आणि ५७० टॉवर्स होते. बांधकामात लाकूड हे प्रमुख साहित्य वापरण्यात आले होते.
     • त्याला पुराचा सामना करावा लागला आणि विटा योग्य साहित्य नव्हते.
     • चंद्रगुप्ताचा राजवाडा भव्य होता.
     • सुमारे ११५० मैल लांबीचा शाही रस्ता राजधानीशहराला वायव्य सरहद्दीशी जोडत असे. या रस्त्याच्या प्रत्येक मैलावर अंतर आणि बायरोड दर्शविणारा दगड लावण्यात आला होता.
   • राजदरबार: मॅगस्थनीसने राजाच्या दैनंदिन कर्तव्यांचे वेळापत्रक नोंदवले आहे.
     • दिवसभर ते आपल्या वैयक्तिक सुखसोयींकडे लक्ष न देता कोर्टातच राहिले.
     • दिवसा त्याला झोप लागत नव्हती.
     • राजवाडा सर्व येणाऱ्यांसाठी खुला आहे.
     • तो राजदूतांना प्रेक्षक देतो आणि आपल्या प्रजेला न्याय देतो.
     • राजाचे खेळ: शिकार, शर्यती आणि प्राणी-लढाया.
   • प्रजासत्ताकांचे अस्तित्व ग्रीक लेखकांच्या साक्षीनेही सिद्ध होते.
     • मेगस्थेनीस म्हणतात की त्यांच्या काळातील बहुतेक भारतीय शहरांमध्ये लोकशाही पद्धतीचे शासन होते आणि अनेक जमातींचा ही उल्लेख आहे जे स्वतंत्र होते आणि त्यांना राजे नव्हते.
     • त्याच्या विधानाला अरियन दुजोरा देतो जो ठामपणे सांगतो की अधीक्षक सर्व काही राजाला कळवतात जिथे लोकांचा राजा असतो आणि जेथे लोक स्वयंशासित होते अशा दंडाधिकाऱ्यांना सर्व काही कळवतात. ते न्यासा या छोट्या राज्याचा उल्लेख कुलीन शासनपद्धती म्हणून ही करतात.
9. नागरी प्रशासन :
   • राजा यांनी प्रशासनात सक्रीय सहभाग घेतला. त्यांना नगरसेवक व मूल्यांकनकर्त्यांनी सहकार्य केले.
   • वरिष्ठ नागरी अधिकाऱ्यांची दोन श्रेणींमध्ये विभागणी करण्यात आली.
     • कृषीविज्ञान किंवा जिल्हा अधिकारी :
       • काही नद्यांची देखरेख करतात,
       • जमिनीचे मोजमाप
       • स्लुईसची तपासणी करा.
       • पर्यवेक्षक हंट्समन आणि त्यांना बक्षीस किंवा शिक्षा देण्याची जबाबदारी देखील सोपविण्यात आली होती.
       • कर गोळा केला आणि गोळा केलेल्या व्यवसायांवर नियंत्रण ठेवले.
       • ते रस्ता बांधतात आणि बाय-रोड आणि अंतर दर्शविण्यासाठी खांब उभे करतात.
       • सर्वसामान्यांच्या हितावर परिणाम करणार् या बाबींकडे लक्ष देणे उदा. – सार्वजनिक इमारतींची योग्य दुरुस्ती करणे, किमतींचे नियमन करणे, बाजारपेठा, बंदरे आणि मंदिरांची काळजी घेणे.
     • अस्तिनोमोई किंवा शहर अधिकारी:
       • मेगस्थनीस यांनी पाटलिपुत्राच्या महापालिका प्रशासनाचे सजीव वर्णन केले आहे जिथे त्यांनी खालील बाबींची जबाबदारी असलेल्या प्रत्येकी पाच सदस्यांच्या सहा समित्यांचा उल्लेख केला आहे:-
         • औद्योगिक कला;
         • परदेशी लोकांचे मनोरंजन आणि देखरेख;
         • जन्म-मृत्यूच्या नोंदी ठेवणे;
           • जन्म आणि मृत्यू कधी आणि कसा होतो याची चौकशी करा.
           • कर आकारणी करणे आणि उच्च आणि नीच अशा दोघांमधील जन्म-मृत्यू सरकारच्या नजरेतून सुटणार नाहीत याची काळजी घेणे.
         • व्यापार आणि वाणिज्य (वजन आणि माप इत्यादींची तपासणी करणे);
         • वस्तूंच्या सार्वजनिक विक्रीवर देखरेख ठेवणे;
         • बाजारात विकल्या जाणाऱ्या वस्तूंवरील कराची वसुली.
           • त्यात विकल्या गेलेल्या वस्तूंच्या किमतीचा दहावा भाग गोळा करण्यात आला.
           • हे कर भरताना फसवणूक केल्यास फाशीची शिक्षा
   • राजाने गुप्तहेरांची एक मोठी संस्था नेमली ज्याला मॅगस्थनीस पर्यवेक्षक म्हणतात. गुप्त व गोपनीय अहवाल राजापर्यंत पोचविणे हे त्यांचे कर्तव्य होते. पर्यवेक्षकांनी त्या बदल्यात दरबारी आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांची नेमणूक केली.
10. कायदा व न्याय :
    • राजा आपल्या प्रजेला न्याय देतो.
    • फौजदारी कायदा कडक होता. मान्यता प्राप्त शिक्षेपैकी एक म्हणजे विकृती.
    • लेखी कायदा नव्हता.
11. लष्करी प्रशासन :
    • लष्करावर प्रत्येकी ५ जणांच्या ६ मृतदेहांचे नियंत्रण होते. पाच जणांचा प्रत्येक गट खालीलपैकी एका विभागाचा प्रभारी होता:
      • पायदळ
      • घोडदळ
      • युद्ध रथ[संपादन]।
      • युद्धातील हत्ती
      • वाहतूक व आयुक्तालय
      • ताफ्याचे अॅडमिरल.
    • राज्याने तेव्हा नियमित पगार आणि शस्त्रास्त्रे आणि उपकरणे पुरविली.

मेगस्थनीजच्या खात्याची सत्यता:

1. भारताच्या सामाजिक वर्णनात त्यांच्या लेखनात खालील मुद्दे दिसून येतात.
   • भारतीय समाजाच्या चारित्र्याचे त्यांनी केलेले वर्णन अतिशय आदर्शवादी चित्र मांडत होते आणि इतर स्त्रोतांकडून सहकार्य करत नव्हते, उदा.
     • चोरी दुर्मिळ होती
     • यज्ञाशिवाय लोक कधीच दारू पित नाहीत,
     • युद्धात शेतकर् यांना कधीच स्पर्श झाला नाही,
     • गुलामगिरी नव्हती,
     • भारतीयांनी कर्ज घेतले नाही आणि व्याज वगैरेवर पैसे उधार दिले नाहीत.
   • ते आदर्श चित्र मांडत आहेत, हे ‘अर्थशास्त्र’च्या वाचकांना सहज कळेल.
   • भारतातील वर्गव्यवस्थेचे त्यांनी केलेले वर्गीकरण पाहता ते जात आणि व्यवसाय यांच्यात गोंधळलेले होते.
     • हे पारंपारिक चार जातीव्यवस्थेच्या मूलभूत वैशिष्ट्याशी विसंगत आहे.
     • तो ना वर्णाशी जुळतो ना जातींशी. हा मेगस्थनीजचाच आविष्कार असावा असे वाटते.
   • भारतात गुलामगिरी नसल्याबद्दलचे त्यांचे मत वाङ्मयीन तसेच पुरातत्त्वीय साक्षीने विसंगत आहे.
     • बहुधा आपल्याच देशातील अनुभवाने त्यांची दिशाभूल झाली असावी.
     • ग्रीसमधील गुलामगिरी भारतापेक्षा कितीतरी अधिक व्यापक आणि क्रूर होती.
   • स्ट्रॅबो या ग्रीक लेखकाने इंडिकाचा संदर्भ घेताना म्हटले आहे की, धातू लिहिण्याच्या आणि फ्युजन करण्याच्या कलेबद्दल भारतीय अनभिज्ञ होते जे इतर स्त्रोतांच्या मते खरे नाही.
2. आर्थिक वर्णनात दुष्काळ नसल्याबद्दलचे त्यांचे विधान खरे नाही.
   • चंद्रगुप्ताच्या कारकीर्दीतही जैन संत भद्रबाहु यांनी मगधमधील दुष्काळापासून वाचण्यासाठी दक्षिण भारतात जैन स्थलांतर केले असे म्हटले जाते.
3. राजकीय वर्णनात लेखी कायदा नसल्याबद्दल मॅगस्थनीजचे विधान योग्य नाही.
4. अर्थशास्त्र आणि मेगस्थनीज इंडिका यांची तुलना केल्यास तटबंदी, शहर प्रशासन, लष्करी प्रशासन आणि करआकारणी या विषयीच्या चर्चेत अनेक फरक दिसून येतात.
5. राजा नेहमी सल्लामसलतीसाठी उपलब्ध असायचा, असे मेगस्थनीसचे निरीक्षण आहे ज्याला अर्थशास्त्र आणि अशोकाच्या रॉक एडिक्ट सहाव्या नेही पाठिंबा दिला आहे.
6. लष्करी प्रशासनासंबंधी मेगस्थनीसच्या लेखात प्रत्येकी पाच सदस्यांच्या सहा समित्यांचा उल्लेख आहे. नौदल, उपकरणे आणि वाहतुकीची देखरेख, पायदळ, घोडदळ, रथ आणि हत्ती यांची जबाबदारी त्यांच्याकडे होती. तथापि, नौदलाचा उल्लेख अर्थशास्त्रात किंवा अशोकशिलालेखात नाही.
7. विचित्र कल्पना आणि विलक्षण कथा:
   • सेल्युकसच्या भारतातून माघारीचे औचित्य सिद्ध करण्यासाठी त्यांनी समकालीन भारताचे चित्रण ही एक अजेय प्रदेश म्हणून केले आहे.
     • मेगस्थनीसचा असा युक्तिवाद आहे की डायनिसस भारत जिंकू शकला, कारण त्याच्या आक्रमणापूर्वी भारत हा एक आदिम ग्रामीण समाज होता. डायनिससच्या भारतातील नागरीकरणामुळे भारत एक शक्तिशाली, अभेद्य राष्ट्र बनला आहे.
   • ग्रीक हेराक्लेसशी साधर्म्य असूनही त्यांनी भारतीय हेराक्लेसला मूळचे भारताचे म्हणून सादर केले.
   • हरणाचे डोके असलेला एक शिंगाचा घोडा, ज्या नदीवर काहीही तरंगत नाही, प्रचंड साप वगैरे.
   • मागचे पाय, झोपण्याइतके मोठे कान, तोंड नसलेले किंवा इतर विचित्र वैशिष्ट्ये असलेले लोक.
   • वायव्य पर्वतावर सोने खोदणारी मुंगी.
8. त्याच्या उपलब्ध खात्यांमधील इतर समस्या:
   • त्याच्यात टीकात्मक निर्णयाचा अभाव होता.
   • भारतीय भाषेविषयी अनभिज्ञ असल्याने विशिष्ट संस्कृत विश्वाचा खरा अर्थ त्यांना समजला नाही आणि ते गोंधळात पडले.
9. पहिल्या शतकातील ग्रीक लेखक स्ट्रॅबो यांनी मेगस्थनीजला खोटारडे म्हटले आणि त्यांच्या लिखाणात “कोणताही विश्वास ठेवला जाऊ शकत नाही” असे म्हटले.
10. मेगस्थनीस मौर्य दरबारात राहून तत्कालीन भारतीय समाजाविषयीचे आपले विचार टिपून घेतले पण भारतीय समाजाशी त्यांचा संपर्क सामाजिक आणि भौगोलिकदृष्ट्या मर्यादित असावा.
11. सर्वसाधारणपणे मेगस्थनीज आपल्याला भारतीय समाजाविषयी जे काही सांगते ते आपल्याला इतर स्त्रोतांकडून आधीच माहित नसते.

त्या काळातील साहित्य आणि इतर पुराव्यांशी मॅगस्थनीसच्या कार्यात अनेक विसंगती असल्या तरी आपण पूर्णपणे मॅगस्थनीसवर दोष टाकू शकत नाही:

• त्याचे वर्णन टिकत नाही आणि आपल्याकडे जे आहे ते नंतरच्या लेखकांनी उद्धृत केलेले काही उतारे च आहेत. हा अपूर्ण अर्क संदर्भापासून वेगळा आहे. अशा अपूर्ण कामाचा न्याय करणे योग्य आहे.
• त्याच्या अपूर्ण आवृत्तीतही त्या कालखंडाविषयी विस्तृत माहिती दिली आहे.
• परदेशी असल्याने आणि भाषेची समस्या असल्याने काही स्थानिक गोष्टींबद्दल नकळत गैरसमज होण्याची शक्यता असते. त्याला खोटे ठरवणे योग्य नाही

यात अनेक अतिशयोक्ती आहेत आणि इंडिका टिकली नाही परंतु नंतरच्या ग्रीक आणि लॅटिन कामांमध्ये तुकडे जतन केले गेले आहेत, ते आपल्याला मौर्य प्रशासन आणि सामाजिक परिस्थितीबद्दल मौल्यवान माहिती प्रदान करते. एकंदरीतच मॅगस्थनीजला निरुपयोगी कथाकार म्हणून कोणताही इतिहासकार नाकारू शकत नाही.