1.4 Sources – Approaches to the Study of Early Indian History

• सुरुवातीच्या भारताच्या इतिहासलेखनात काळानुरूप महत्त्वाचे बदल दिसून येतात. इतिहास लेखनाच्या विविध ‘शाळा’ अनेकदा एका शाळेने दुसर् या शाळेसाठी नीटनेटक्या, पुढारलेल्या प्रगतीत मार्ग काढण्याच्या दृष्टीने मांडल्या जातात आणि समजून घेतल्या जातात.
• वास्तव अधिक गुंतागुंतीचे आहे. शाळांमध्ये बरीच विविधता होती; त्यांपैकी काही एकमेकांशी संवाद ात किंवा संघर्षात सहअस्तित्वात होते आणि धान्याच्या विरोधात जाणारे आणि त्यांच्या काळातील प्रबळ इतिहासशास्त्रीय प्रवृत्तींमध्ये बसत नसलेल्या लेखनाची उदाहरणे आहेत.

प्राच्यविद्यावाद्यांचे इतिहासलेखन

• १८ व्या आणि १९ व्या शतकात प्राच्यविद्यावादी किंवा इंडोलॉजिस्ट म्हणून ओळखल्या जाणार् या युरोपियन विद्वानांच्या लिखाणावर प्रभुत्व होते, जरी ते बर्याचदा स्वत: ला ‘अँटिक्वारियन’ म्हणून वर्णन करतात. त्यांपैकी अनेकजण ईस्ट इंडिया कंपनी किंवा ब्रिटिश गव्हर्नमेंट ऑफ इंडियासाठी काम करत होते.
• इ.स. १७८४ मध्ये एशियाटिक सोसायटी ऑफ बंगालच्या स्थापनेने ग्रंथअभ्यास, एपिग्राफी, संख्याशास्त्र आणि इतिहास या सारख्या क्षेत्रात काम करणाऱ्या अभ्यासकांना संस्थात्मक लक्ष केंद्रित केले.
• प्राचीन ग्रंथांचे संकलन, संपादन आणि भाषांतर करण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांमध्ये इंडोलॉजिस्टचे मोठे योगदान होते. यात ते ‘देशी माहितीदारां’नी दिलेल्या माहितीवर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असत. इंडोलॉजी लवकरच ब्रिटिश साम्राज्याच्या पलीकडे पसरली आणि युरोपियन विद्यापीठांमध्ये अभ्यासाचा विषय बनली.
• एकोणिसाव्या शतकात प्राचीन ग्रंथांच्या अभ्यासाबरोबरच एपिग्राफी, संख्याशास्त्र, पुरातत्त्वशास्त्र आणि कला व स्थापत्यशास्त्राच्या अभ्यासात ही प्रगती झाली. अशोकन ब्राह्मी आणि खरोष्ठी लिपींचा उलगडा यशस्वी ठरला.
• नाण्यांच्या विश्लेषणामुळे राजकीय इतिहासाची चौकट तयार होण्यास हातभार लागला. भूवैज्ञानिक सर्वेक्षणाच्या अधिकाऱ्यांनी प्रागैतिहासिक दगडी अवजारांचा शोध लावला आणि भारतीय पूर्वेतिहासाचा पाया घातला.
• १८७१ मध्ये स्थापन झालेल्या भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाने गेल्या अनेक दशकांपासून भारताच्या भूतकाळातील भौतिक अवशेषांचा शोध आणि विश्लेषण करण्यात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे.
• 18 व्या आणि 19 व्या शतकातील योगदान आणि यश वसाहतवादी संदर्भात रुजलेले होते आणि हे इंडोलॉजिकल लेखनाच्या काही वैशिष्ट्यांमधून स्पष्ट होते:
  1. प्राचीन संस्कृत ग्रंथांचा ब्राह्मणी दृष्टीकोन अनेकदा भारतीय भूतकाळाचे प्रतिबिंब म्हणून अनाकलनीयपणे घेतला जात असे.
  2. पाश्चिमात्य दृष्टिकोनातून सामाजिक आणि धार्मिक संस्था आणि परंपरांवर टीका करण्यात आली. शतकानुशतके भारतीय समाज स्थिर आणि तेथील राजकीय व्यवस्था निरंकुश म्हणून सादर करण्यात आली.
  3. वंश, धर्म आणि वांशिकता एकमेकांशी गोंधळलेली होती आणि प्राचीन भारतावर परकीय प्रभावाचा प्रभाव अतिरंजित करण्याची प्रवृत्ती होती.
  4. तेव्हाच भारतीय भूतकाळाचे हिंदू, मुस्लीम आणि ब्रिटीश कालखंडात वर्गीकरण रुजले.

राष्ट्रवादी इतिहासलेखन

एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात भारतीय विद्वानांनी प्राचीन भारताची जोडलेली कथा तयार करण्यात मोठे योगदान दिले. उदयोन्मुख आणि नंतर अधिकाधिक बळकट होत चाललेल्या राष्ट्रीय चळवळीच्या पार्श्वभूमीवर लिहिणाऱ्या या इतिहासकारांना सामान्यत: राष्ट्रवादी इतिहासकार म्हणून संबोधले जाते. प्राचीन भारतीय भूतकाळाची रूपरेषा दर्शविण्यासाठी त्यांनी ग्रंथ, शिलालेख, नाणी आणि इतर भौतिक अवशेषांची माहिती गोळा केली.

1. सांस्कृतिक घडामोडींच्या देशी मुळांच्या आग्रहात या विद्वानांच्या लिखाणातील राष्ट्रवादी रंग दिसून येतो. त्याचे प्रतिबिंब त्यांच्या सुवर्णयुगाच्या शोधातून उमटते, ज्यामुळे त्यांनी वेदांचे आणि गुप्त साम्राज्याचे युग वाढवले.
2. राजकीय इतिहासाच्या क्षेत्रात योगदान दिले. दक्षिण भारताला कथानकात आणले गेले आणि प्रादेशिक राज्यव्यवस्थेचा अभ्यास पुढे गेला.
3. भारताला निरंकुश राजवटीशिवाय काहीच माहित नव्हते या कल्पनेला विरोध करण्यासाठी बिगर राजेशाही राज्यव्यवस्था ंचा शोध लागला आणि साजरा केला गेला.
4. भारतीय भूतकाळाचे हिंदू, मुस्लीम आणि ब्रिटीश कालखंडात झालेले कालखंड मात्र कायम ठेवण्यात आले. त्यात ‘हिंदू कालखंडा’चे शौर्य दाखविण्याची आणि तुर्क व इस्लामच्या आगमनाला आपत्ती व शोकांतिका म्हणून मांडण्याची सांप्रदायिक प्रवृत्ती निर्माण झाली.

मार्क्सवादी इतिहासलेखन

१९५० च्या दशकात मार्क्सवादी इतिहासलेखनाचा उदय झाला, ज्याने सुरुवातीच्या भारताच्या इतिहासाच्या उभारणीत प्रभावी भूमिका बजावली.

1. कालांतराने मार्क्सवादी इतिहासकारांनी राजकीय कथानकावर प्रभुत्व असलेल्या घटनाकेंद्रित इतिहासाऐवजी सामाजिक आणि आर्थिक संरचना आणि प्रक्रिया, विशेषत: वर्ग स्तरीकरण आणि कृषी संबंधांशी संबंधित घटनांच्या सीमांकनाकडे लक्ष केंद्रित केले.
2. मार्क्सवादी इतिहासलेखनाने उच्चभ्रू नसलेल्या गटांचा इतिहास उलगडण्यास हातभार लावला, त्यापैकी काहींना अधीनता आणि उपेक्षिततेचा सामना करावा लागला होता.
3. हे मौल्यवान हस्तक्षेप आणि योगदान देताना मार्क्सवादी लेखनाने अनेकदा पाश्चिमात्य ऐतिहासिक आणि मानववंशशास्त्रीय लेखनातून घेतलेल्या एकरेखीय ऐतिहासिक मॉडेल्ससह काम करण्याकडे कल दर्शविला.
4. ग्रंथ कधी कधी अनाकलनीयपणे वाचले जात असत, त्यांच्या समस्याग्रस्त कालक्रमाकडे आणि शैलीच्या वैशिष्ट्यांकडे अपुरे लक्ष दिले जात असे. पुरातत्त्वीय माहितीचा समावेश करण्यात आला, परंतु ऐतिहासिक कथनाची मूलभूत चौकट मजकूरकेंद्रित राहिली.
5. सुरवातीला वर्गावर लक्ष केंद्रित करणे म्हणजे जात आणि लिंग यासारख्या सामाजिक स्तरीकरणाच्या इतर आधारांकडे कमी लक्ष देणे. धर्म आणि संस्कृती बाजूला सारली गेली किंवा यांत्रिकरित्या सामाजिक-आर्थिक रचनेचे प्रतिबिंब म्हणून मांडली गेली.

महत्त्वपूर्ण फरक असूनही, प्रमुख हिस्टोरिओग्राफिक शाळांमध्ये समानता सामायिक होती. या शाळांची काही तत्त्वे भरभराटीस येत आहेत. प्राच्यविद्यावादी इतिहासलेखनाच्या काही मूलभूत वास्तू आणि पद्धती आजही टिकून आहेत आणि भारतासारख्या तिसऱ्या जगातील देशांचा इतिहास युरोकेंद्री आहे. प्राचीन आणि सुरुवातीच्या मध्ययुगीन भूतकाळाची आवाहने अनेकदा राष्ट्रवादी किंवा सांप्रदायिक अजेंड्यांद्वारे निर्धारित केली जातात. सुरुवातीच्या भारतीय इतिहासलेखनात मार्क्सवादी इतिहासलेखन ही एक प्रभावी शक्ती आहे.

भविष्यातील प्रगती

• प्राचीन भारताचा इतिहास कोठे उभा आहे, हे समजून घेण्यासाठी भूतकाळ आणि वर्तमानातील वैचारिक आणि सैद्धांतिक चौकटींचे योगदान आणि मर्यादा ओळखणारे इतिहासलेखनाचे टीकात्मक आकलन आवश्यक आहे. तथापि, भविष्यातील प्रगती ही विद्यमान हिस्टोरिओग्राफिक स्थिती आणि कार्यपद्धतींच्या सीमांच्या पलीकडे जाऊन प्रश्न विचारण्याचा आणि विचार करण्याचा परिणाम असण्याची शक्यता आहे.
• सध्या प्राचीन भारताची दोन समांतर चित्रे आहेत – एक वाङ्मयीन स्रोतांवर आधारित, दुसरी पुरातत्त्वशास्त्रावर. ग्रंथ आणि पुरातत्त्वशास्त्र वेगवेगळ्या प्रकारचे ऐतिहासिक आख्यान निर्माण करतात. इतिहासकार सामान्यत: पुरातत्त्वीय पुराव्यांचा वापर पुष्टीस्त्रोत म्हणून करतात जेव्हा ते त्यांच्या ग्रंथांच्या विवेचनावर आधारित परिकल्पनांशी जुळते. पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी पुरातत्त्वीय माहितीच्या ऐतिहासिक परिणामांचा पुरेसा शोध घेतलेला नाही.
• झपाट्याने वाढणाऱ्या पुरातत्त्वीय माहितीमुळे मिळणारी माहिती लक्षात घेता ऐतिहासिक आख्यायिका यापुढे मजकूरकेंद्रित राहू शकत नाहीत. पुरातत्त्वीय पुराव्यांचा समावेश करण्याबरोबरच ग्रंथअभ्यासाकडे पाहण्याचा अधिक परिष्कृत दृष्टिकोन असावा लागतो. यामुळे प्राचीन भारताची अधिक बारकाईने प्रतिमा तयार होईल.
• सुरुवातीच्या भारताचा इतिहास उपखंडातील विविध प्रदेश ांचे आणि समुदायांचे त्यांच्या विविधतेत आदर्शपणे प्रतिनिधित्व केले पाहिजे. तथापि, महान साम्राज्ये आणि राज्यांची हृदयक्षेत्रे चांगल्या प्रकारे दर्शविली गेली आहेत, परंतु बर्याच प्रदेशांचे प्रतिनिधित्व नाही. त्या आणल्या पाहिजेत. अधिकाधिक लोकांना इतिहासात आणण्यासाठी उपेक्षित आणि उपेक्षित असलेल्या गटांचा उलगडा करण्यासाठी पुढाकार घेण्याची आवश्यकता आहे. हे सोपे नाही, कारण इतिहासकारांना उपलब्ध स्त्रोत सामग्रीचा मोठा भाग उच्चभ्रू गटांनी तयार केला आहे आणि त्यांच्या कल्पना आणि आवडी निवडी प्रतिबिंबित करतो. तरीही इतिहासापासून लपलेल्या लोकांचा भूतकाळ उलगडून लिहिला पाहिजे आणि हा इतिहास प्राचीन भारतीय भूतकाळाच्या कथनाचा अविभाज्य भाग बनला पाहिजे.