1.5 Sources – Ancient Indian Historiography

1. ऐतिहासिक लेखनाचा पारंपरिक प्रकार नसला, तरी प्राचीन भारतीयांच्या ऐतिहासिक जाणिवेचे प्रतिबिंब उमटवणारे अनेक ग्रंथ आहेत.
   • अनेक विद्वानांनी भारतीय भूतकाळाचे वर्णन एक स्थिर समाज म्हणून केले ज्याने कोणताही ऐतिहासिक बदल नोंदविला नाही आणि म्हणूनच भूतकाळाची नोंद करण्यासाठी त्याचा काहीही उपयोग नव्हता आणि केवळ चक्रीय वेळ वापरला गेला.
   • परंतु सुरुवातीचा भारतीय इतिहास स्थिर नव्हता आणि किंबहुना तो चक्रीय आणि रेखीव अशा दोन्ही प्रकारच्या कालप्रणालींचे अनुसरण करीत होता.
   • बार्डिक परंपरा, पुराणांची परंपरा आणि श्रमनिक परंपरा या तीन वेगळ्या इतिहासरचना (भूतकाळ समजावून सांगण्याच्या पद्धती) होत्या, ज्या समांतर होत्या पण एकमेकांपासून अगदी वेगळ्या होत्या.
   • बार्ड किंवा सूतांचे इतिहासलेखन त्यांच्या गाथा आणि महाकाव्याच्या तुकड्यांच्या स्वरूपात नायकांच्या घटना ंचे वर्णन करण्यात आहे.
   • हा इतिहासाचा एक प्रकारचा उपस्तरस्त्रोत मानला जातो.
   • पुराणिक आणि श्रमनिक या दोन्ही परंपरेत रूप, माहिती आणि भाष्य हळूहळू बदलत गेले आणि ऐतिहासिक परंपरा निर्माण करण्याच्या दिशेने वाटचाल सुरू झाली.

इतिहासलेखनाकडे पाहण्याचा प्राचीन भारतीयांचा दृष्टिकोन

पहा मी

1. अनेक विद्वानांनी भारतीय भूतकाळाचे वर्णन एक स्थिर समाज म्हणून केले ज्याने कोणताही ऐतिहासिक बदल नोंदविला नाही आणि म्हणूनच भूतकाळाची नोंद करण्यासाठी त्याचा काहीही उपयोग नव्हता आणि केवळ चक्रीय वेळ वापरला गेला.
   • अल्बेरुनी म्हणाले होते की, भारतीयांना इतिहासाची जाणीव नाही आणि कोणत्याही प्रश्नाचा परिणाम कथाकथनात होतो.
   • व्ही.ए.स्मिथ आणि एच.एच.विल्सन यांसारख्या सुरुवातीच्या वसाहतवादी इतिहासकारांनी प्राचीन भारतात इतिहासलेखनकला अनुपस्थित असल्याचे म्हटले होते.
2. प्राचीन ग्रीक आणि चिनी यांच्याशी तुलना केली गेली ज्यांचा इतिहास इतिहासकारांनी पद्धतशीरपणे नोंदविला.
   • चीनमध्ये राजघराण्यांचा आणि राज्यकर्त्यांचा इतिहास राखला जात होता पण प्राचीन भारतात अशी प्रवृत्ती नव्हती.
   • भारतात इसवी सनाच्या सातव्या शतकापर्यंत ऐतिहासिक लेखन म्हणता येईल अशा साहित्याचा अभाव आहे.
   • काही साहित्यात ऐतिहासिक नोंदी अंतर्भूत असल्या तरी त्या ऐतिहासिक दस्तऐवज मानता येत नाहीत.
   • इसवी सनाच्या सातव्या शतकानंतर बाणभट्टांनी हर्षचरितसारखी अनेक ऐतिहासिक चरित्रे लिहिली पण त्यातील अनेक ांना स्पष्टीकरण आणि टीकात्मक मूल्यमापनाअभावी इतिहासलेखन मानले गेले नाही.

दृश्य २ (खंडनात्मक दृश्य १)

1. अनेक भारतीय इतिहासकारांनी इतिहासम्हणजे काय याची व्याख्या केली आहे.
   • रोमिला थापर यांच्या मते इतिहासाची जाणीव ही खरं तर संघटित चौकटीत मांडलेल्या भूतकाळातील घटनेची जाणीव असते पण कोणती घटना समर्पक मानली जाते हे एका समाजानुसार वेगवेगळे असते आणि त्यांनी मांडलेली रूपेही एका समाजात भिन्न असतात.
   • या व्याख्येनुसार प्राचीन भारतीय इतिहासाचे भान नसलेले होते असे म्हणता येणार नाही आणि तो दस्तऐवज निव्वळ ऐतिहासिक दस्तऐवज असावा आणि सादरीकरणाचे हे प्रकार मिश्र, वंशावली नोंदी, ऐतिहासिक आख्यान इ. असू शकतील, असे म्हणता येणार नाही.
   • इतिहासाचा एक महत्त्वाचा घटक आहे तो म्हणजे काळ आणि प्राचीन भारतीयांना त्याची चांगली जाणीव होती. त्यात काळाच्या चक्रीय आणि रेखीव अशा दोन्ही प्रणालींचे अनुसरण करण्यात आले.
2. ऐतिहासिक लेखनाचा पारंपरिक प्रकार नसला, तरी प्राचीन भारतीयांच्या ऐतिहासिक जाणिवेचे प्रतिबिंब उमटवणारे अनेक ग्रंथ आहेत.
3. बार्डिक परंपरा, पुराणांची परंपरा आणि श्रमनिक परंपरा असे तीन स्वतंत्र इतिहासलेखन (भूतकाळ समजावून सांगण्याचे मार्ग) होते.
   • पुराणिक आणि श्रमनिक या दोन्ही परंपरेत रूप, माहिती आणि भाष्य हळूहळू बदलत गेले आणि ऐतिहासिक परंपरा निर्माण करण्याच्या दिशेने वाटचाल सुरू झाली.

उदाहरणे[संपादन]।

1. प्राचीन भारतीयांच्या इतिहासाची जाणीव खालील प्रमाणे प्रकट होते:
2. नंतरचे वैदिक ग्रंथ :
   • नंतरच्या वैदिक ग्रंथांमध्ये ऐतिहासिक चैतन्याचे प्रतिबिंब उमटविणाऱ्या विशिष्ट प्रकारच्या रचना आढळतात. यामध्ये दान-स्तुती, गाथा, नरशमसी आणि अख्यान यांचा समावेश आहे.
   • या सर्व प्रकारच्या रचनांचा ऐतिहासिक चैतन्य दर्शविणाऱ्या यज्ञांच्या (यज्ञाच्या) सादरीकरणाशी थेट संबंध होता:
     • दान-स्तुती ही राजांच्या औदार्याची आणि कर्तृत्वाची स्तुती करणारी स्तोत्रे आहेत.
     • गाथा ही राजांची स्तुती करणारी गाणी आहेत, जी विशिष्ट यज्ञांच्या निमित्ताने गायली जातात.
     • नरशम्सींचा उपयोग कर्मकांडात केला जात असे आणि ब्राह्मण आणि गृहसूत्र यांसारख्या ग्रंथांमध्ये त्यांचे जतन केले जाते.
     • अख्यान ही पौराणिक आणि शक्यतो ऐतिहासिक घटनांचा संदर्भ देणारी संवाद स्वरूपातील कथात्मक स्तोत्रे आहेत.
   • पुराणे आणि महाकाव्यांमधील राजयादी प्राचीन भारतीय ऐतिहासिक परंपरेचा अधिक ठोस पुरावा दर्शवितात.
   • पुराणे:
     • ते इतिहासाची प्रखर जाणीव प्रतिबिंबित करतात, संपूर्ण जीवन सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, वंशचरित्र आणि मानववंतर अशा पाच टप्प्यांमध्ये विभागले गेले आहे.
     • पुराणांमध्ये विविध राजघराण्यांचा कालानुक्रमिक इतिहासही आहे.
   • महाकाव्ये (इतिहास):
     • महाकाव्ये इतिहासम्हणून ओळखली जातात आणि प्रत्यक्षात घडलेल्या गोष्टींची नोंद करणे अपेक्षित आहे (ज्या प्रकारे त्यांचे वर्णन केले आहे त्या पद्धतीने त्या घडल्या की नाही हा आणखी एक निष्कर्ष मुद्दा आहे).
3. बार्ड (सूत आणि मगध) :
   • सुत आणि मगध या नावाने ओळखल्या जाणार् या बार्ड्सचे इतिहासलेखन गाथा आणि महाकाव्याच्या तुकड्यांच्या स्वरूपात वीरांच्या घटनांचे वर्णन करण्यात आहे. हा इतिहासाचा एक प्रकारचा उपस्तरस्त्रोत मानला जातो.
   • प्राचीन तमिळ भूमीतील कवी आणि ज्यांनी आपल्या राजआश्रयदात्यांची स्तुती केली त्यांच्याकडे ऐतिहासिक परंपरेचे निर्माते आणि प्रसारक म्हणूनही पाहिले जाऊ शकते.
4. मिथिको-ऐतिहासिक वृत्तांत:
   • बौद्ध धर्माचा श्रीलंकेत प्रवास कसा झाला याचे पौराणिक-ऐतिहासिक वर्णन देणारे बौद्ध दीपवंश आणि महावंश हे ऐतिहासिक परंपरेचेही प्रतिनिधित्व करतात.
   • बौद्ध, जैन आणि हिंदू परंपरेतील पवित्र चरित्रांचाही उल्लेख करता येईल.
5. इरास:
   • शकयुग, विक्रमयुग, गुप्तयुग अशा विविध युगांच्या संकल्पनेतूनही काळ आणि इतिहासाचे भान दिसून येते.
6. शाही चरित्रे आणि शिलालेख:
   • त्यांचे गौरवशाली स्वरूप असले तरी शाही चरित्रांमध्येही ऐतिहासिक परंपरेचे प्रतिबिंब उमटते.
   • राजचरित्रे/शिलालेख जरी स्तुतीप्रधान असले तरी (राजाची वंशावळ आणि त्याच्या कर्तृत्वाचे संदर्भ असलेली प्रशास्ती, सहसा त्याच्यावर स्तुतीचा वर्षाव करण्याच्या हेतूने) ऐतिहासिक परंपरेचे ही प्रतिबिंब उमटते
     • समुद्रगुप्ताची प्रशास्ती – त्याचे दरबारी कवी हरिसेना
     • बाणभट्टाची हर्षचरित,
     • संध्याकारानंदांचे रामचरित,
     • बिल्हानाचा विक्रमदेवचरित्र (विक्रमादित्य सहावा, कल्याणीचा चालुक्य राजा)।
   • राजांच्या शिलालेखांमध्ये कालानुक्रमिक वर्णन जसे हाथीगुंफा शिलालेख, अशोकन शिलालेख, अलाहाबाद शिलालेख, जुनागड शिलालेख इ.
7. अधिकृत नोंदी जतन करण्यासाठी शाही अभिलेखागार:
   • अर्थशास्त्र आणि चिनी तीर्थयात्री झुआनझांग यांनी प्रत्येक भारतीय शहरातील अधिकृत नोंदी जतन करणार्या शाही अभिलेखागारांचा उल्लेख केला आहे (उदा. हर्षवर्धनचे रॉयल आर्काइव्हज).
   • अकराव्या शतकातील अल-बिरुनीच्या तहकीक-ए-हिंद मध्ये काबूलच्या शाही राजांच्या अभिलेखागाराचा उल्लेख आहे.
   • दुर्दैवाने, असे कोणतेही प्राचीन अभिलेखागार टिकलेले नाहीत.

निष्कर्ष

1. प्राचीन आणि सुरुवातीच्या मध्ययुगीन भारतात विविध प्रकारच्या ऐतिहासिक परंपरांचे पुरावे सापडत असले तरी या परंपरा आपल्या इतिहासाच्या आधुनिक संकल्पनांपेक्षा खूप वेगळ्या होत्या.
2. प्रत्येक वयोगटातील आणि समाजातील बुद्धिजीवी त्यांना महत्त्वाचे वाटणारे भूतकाळातील पैलू निवडतात आणि त्यांचा आपापल्या पद्धतीने अर्थ लावतात आणि सादर करतात.
3. प्राचीन आणि आधुनिक समाज अनेक बाबतीत एकमेकांपेक्षा भिन्न असल्याने त्यांचा भूतकाळाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन वेगळा होता.
   • आधुनिक इतिहासकार मिथक आणि इतिहास यात फरक करतात, प्राचीन ग्रंथ ांमध्ये फरक नाही.
   • प्राचीन भारतातील ऐतिहासिक परंपरा धार्मिक, कर्मकांड आणि दरबारी संदर्भांशी निगडित होत्या.
   • आपल्या काळातील इतिहास ही संशोधनावर आधारित, विद्यापीठांसारख्या आधुनिक संस्थांशी जोडलेली शैक्षणिक शाखा आहे. प्राचीन ग्रंथांमध्ये भूतकाळ ज्या पद्धतीने समजून घेतला गेला आणि त्याचे प्रतिनिधित्व केले गेले ते आजच्या ऐतिहासिक संशोधनाच्या पद्धती, तंत्रे आणि उद्दिष्टांपेक्षा खूप वेगळे आहेत.
4. शेवटी असे म्हणता येईल की इतिहास हा एक विकसित विषय म्हणून अनुपस्थित होता, परंतु तरीही इतिहास लेखनाची भावना मर्यादित असली तरी प्राचीन काळी नक्कीच अस्तित्वात होती.

इस्लामच्या आगमनानंतर

1. पण तरीही प्राचीन भारतीयांमध्ये इतिहासलेखनाची आवड फारच मर्यादित होती आणि बहुतेक विद्वान धार्मिक, आध्यात्मिक आणि तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासासाठी अधिक होते.
   • भारतात इस्लामच्या आगमनानंतर मुस्लिम उलेमा आणि इतिहासकारांनीच इतिहासाची सखोल जाण दाखवली आणि दैनंदिन घडामोडी आणि राजकीय उलथापालथींचे सविस्तर वृत्तांत लिहिले.
   • तसे करण्यामागचा त्यांचा मुख्य हेतू अर्थातच इस्लामचा महिमा होता. ‘काफिरांचे’ धर्मांतर करून दारुल हरामचे दारुल इस्लाममध्ये रूपांतर करण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या अमीर-उल-मोमनीनच्या लष्करी कारनाम्यांचा त्यांना अभिमान होता.
2. मुस्लीम राजांनी इतिहासकार, डायरिस्ट आणि दरबारी इतिहासकार ांची नेमणूक केली ज्यांनी त्यांच्या कारवायांच्या विपुल नोंदी ठेवल्या, बर्याचदा पद्धतशीर आणि कालानुक्रमिक क्रमाने, जरी सहसा अतिरंजित असले तरी.
   • विद्वानांनी पुस्तके तयार केली आणि कवींनी इस्लामी जगाच्या घराणेशाही, प्रादेशिक किंवा सामान्य इतिहासावर मसनवी रचली; लेखकांनी उंच-नीच यांची चरित्रात्मक रेखाचित्रे लिहिली आणि ऐतिहासिक किस्से आणि घटनांचे कालानुक्रमिक वृत्तांत नोंदवले; त्यांनी केवळ साहित्यिक कीर्ती, बक्षीस किंवा आपल्या आश्रयदात्यांच्या संपादनासाठी लेखन केले नाही तर त्यांची बौद्धिक भूक आणि त्यांची निरीक्षणे आणि अनुभव लिहिण्याची आंतरिक तळमळ भागवण्यासाठी ही लेखन केले. राज्यकर्ते आणि उच्चभ्रू यांच्यातील सुशिक्षित लोक आठवणी लिहित असत किंवा वैयक्तिक डायरी ठेवत असत.
   • त्यामुळे सल्तनत काळात इतिहासलेखन सर्व स्वरूपात बहरले; या युगाने अनेक व्यावसायिक इतिहासकार आणि इतिहासकार तयार केले ज्यांनी भावी पिढीला ऐतिहासिक साहित्याचा समृद्ध खजिना दिला.
3. मुस्लीम इतिहासकारांच्या पूर्वीच्या वाङ्मयीन नोंदी अरबी, कुराण ची भाषा आणि अरब उच्चभ्रू वर्गात आढळतात.
   • पर्शियात इस्लामची स्थापना झाल्यानंतर मुस्लीम जगतात पर्शियन राष्ट्रवादाचे पुनरुज्जीवन झाले; याचा परिणाम असा झाला की तुर्की राजघराण्यांनी फारसी भाषा आणि संस्कृती चा अवलंब केला, ज्याची स्थापना मुख्यत: पर्शियन राजांच्या गुलाम अधिकार् यांनी केली.
   • परिणामी, तुर्की राजवटीच्या स्थापनेबरोबरच भारतात इतिहासलेखनाची पर्शियन परंपरा रुजली.
4. सुरुवातीच्या मध्ययुगीन भारताचे इतिहासकार बहुतेक तुर्क किंवा परदेशी वंशाचे अफगाण होते ज्यांना प्रामुख्याने त्यांच्या लष्करी नेत्यांच्या लष्करी आणि राजकीय कारनाम्यांची नोंद करण्यात आणि दिल्ली किंवा इतर प्रादेशिक राज्यांच्या सुलतानांच्या दरबारातील घडामोडींची नोंद करण्यात रस होता.
   • सर्वसामान्यजनतेशी संबंधित नसलेल्या बाबी ते हाताळत असत; क्वचितच त्यांनी देशाच्या सामाजिक-आर्थिक परिस्थितीकडे लक्ष दिले.
   • मध्ययुगीन शिक्षणपद्धती ‘धर्मशास्त्राभिमुख’ असल्याने बहुतेक लेखकांनी ज्ञानाच्या प्रत्येक शाखेचा उगम कुराण आणि पैगंबर मुहम्मद यांच्यापासून शोधला.
   • त्यामुळे त्यांचे साहित्य वापरण्यासाठी ते लिहिणाऱ्या ‘पुरुषांच्या मानसिकतेचे स्पष्ट आकलन’ असणे आवश्यक आहे.
   • ते वैज्ञानिक इतिहासकार नव्हते; त्यामुळे त्यांची कामे विवेकाने व काळजीपूर्वक हाताळण्याची गरज आहे.
   • त्यांचा लेखाजोखा ऐतिहासिक वस्तुस्थिती म्हणून स्वीकारण्यापूर्वी आधुनिक संशोधन पद्धतीच्या आधारे तपासून त्याची पडताळणी करावी लागते.

समकालीन लेखक आणि त्यांचे कार्य

मध्ययुगीन कालखंडातील इतिहासाच्या पुनर्रचनेत मदत करणाऱ्या समकालीन लेखकांचा आणि त्यांच्या कार्याचा परिचयात्मक लेखाजोखा देता येईल.

चाचनामा

1. एका अज्ञात लेखकाने अरबी भाषेत लिहिलेला चाचनामा हा सर्वात अस्सल प्राथमिक स्त्रोत आहे, जो आतापर्यंत ७११-१२ मधील अरब आक्रमणाच्या पूर्वसंध्येला सिंधच्या स्थानिक शासक घराण्याच्या इतिहासावर शोधला गेला होता.
   • हे पुस्तक एका अज्ञात लेखकाने अरबी भाषेत लिहिले होते. यात सिंधच्या शूद्र घराण्याची थोडक्यात माहिती दिली आहे, ज्याचा शेवटचा शासक दुसरा रायसहसी याच्या मृत्यूनंतर सातव्या शतकात चाच नावाच्या त्याच्या ब्राह्मण मंत्र्याने सिंहासन बळकावले होते.
   • इ.स. ७०८ मध्ये त्याचा मुलगा व उत्तराधिकारी दाहिर गादीवर विराजमान झाला; त्यानेच सिंधवरील अरबांच्या आक्रमणाला सामोरे जावे लागले आणि संपूर्ण कुटुंबाशी झालेल्या संघर्षात त्याचा मृत्यू झाला.

AIBERUNI

1. अल्बेरुनी (इ.स. ९७२-१०४८), पहिला प्रमुख मुस्लीम इंडोलॉजिस्ट हा अकराव्या शतकातील महान बुद्धिजीवी ांपैकी एक होता.
   • ते ‘विश्वकोशीय शिक्षणाचे’ व्यक्तिमत्त्व होते. ते धर्मशास्त्रज्ञ, तत्त्वज्ञ, तर्कशास्त्रज्ञ, गणितज्ञ, खगोलशास्त्रज्ञ, ज्योतिषी, भूगोलशास्त्रज्ञ आणि वैद्य होते.
2. अकराव्या शतकात अलबेरुनी महमूदच्या आक्रमक टोळक्यांसोबत स्वतंत्र निरीक्षक म्हणून इंडो-गंगेच्या खोऱ्यात गेले.
   • त्यांनी देशाच्या विविध भागांत विपुल प्रवास केला, हिंदूंची भाषा, धर्म आणि तत्त्वज्ञान यांचा अभ्यास केला आणि देशआणि तेथील लोकांचे अभिजात वर्णन अरबी भाषेत ‘तारीख-उल-हिंद’ या नावाने लिहिले; नंतर त्याचे फारसी भाषेत भाषांतर झाले.
   • गझनीच्या काळातील महमूदच्या भारतातील सामाजिक-धार्मिक स्थितीविषयी माहितीचा हा अस्सल प्राथमिक स्त्रोत आहे.
   • यात हिंदूंच्या सामाजिक आणि धार्मिक संस्थांचे अभ्यासपूर्ण विश्लेषण केले जाते आणि विज्ञान आणि साहित्यासह त्यांच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशावर प्रकाश टाकला जातो.
   • या पुस्तकात ‘एक सखोल समाजशास्त्रीय अभ्यास, ज्यात संशोधनाची दुर्मिळ भावना, आधुनिक वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि सहानुभूतीपूर्ण अंतर्दृष्टी’ आहे.
   • भारतीय चारित्र्यातील कमकुवतपणा आणि त्यांच्या सामाजिक-राजकीय व्यवस्थेतील त्रुटींमुळे आक्रमणकर्त्यांकडून त्यांचा पराभव आणि अपमान झाला, याचाही विदारक लेखाजोखा यात मांडण्यात आला आहे.
   • अल्बेरुनी यांनी आपल्या युक्तिवादाच्या समर्थनार्थ ज्या संस्कृत वाङ्मयातून अध्याय व पद्य उद्धृत केले आहे, त्याचा व्यापक वापर केला.

Utbi

1. तारीख-ए-यामिनी किंवा किताबुल यामिनी (अरबी भाषेत) या ग्रंथाचे प्रसिद्ध लेखक उटबी हे गजनीच्या सुलतान महमूद यांच्या खासगी कर्मचार् यांशी संलग्न होते.
2. महमूदच्या भारतीय मोहिमांची पार्श्वभूमी उटबीला पूर्णपणे माहीत होती, जरी तो महमूदच्या ताफ्यासोबत भारतात कधीच आलेला दिसत नाही. त्याच्या ग्रंथात महमूदचे इ.स. १०२० पर्यंतचे चारित्र्य व लष्करी कारनामे यांचे वर्णन आहे.
3. उटबी यांना भारतीय भाषांचे ज्ञान नव्हते आणि भारतीय भूगोलाचे त्यांचे ज्ञानही फारच कमी होते; त्यामुळे महमूदच्या मोहिमांचे त्याचे वर्णन चुकांनी भरलेले आहे. ते ना दरबारी इतिहासकार होते ना व्यावसायिक इतिहासकार; त्यामुळे त्यांच्या पुस्तकात तारखांची कमतरता आहे आणि कालानुक्रमिक अनुक्रमाचा अभाव आहे.
4. ‘अल्लाहच्या आज्ञेने’ इस्लामचा झेंडा ‘मूर्तिपूजकांच्या’ भूमीवर नेणारा आणि जिथे जिथे गेला तिथे ‘काफिरांचा’ वध करणारा नसरामिरुल्मोनिन म्हणून महमूदच्या कर्तृत्वाचे उटबी कौतुक करतात. मुघल काळातील इतिहासकारांमध्ये ते लोकप्रिय होते ज्यांनी त्यातून मोकळेपणाने उद्धृत केले.

हसन निजामी

1. हसन निजामी यांच्या ‘द क्राऊन ऑफ कारनाम’ या पुस्तकात प्रामुख्याने कुतुबुद्दीन ऐबक यांच्या इतिहासावर भाष्य करण्यात आले आहे. कुतुबुद्दीन ऐबक यांच्या हाताखाली ते सेवेत रुजू झाले.
   • त्याच्या पुस्तकाचे वर्णन इ.स. ११९१-९२ पासून सुरू होते जेव्हा मुहम्मद घोरीने दिल्ली व अजमेरचा चौहान शासक तिसरा पृथ्वी राज याच्याकडून झालेल्या पराभवाचा बदला घेण्यासाठी भारतावर स्वारी केली आणि तराईनची दुसरी लढाई लढली.
   • लेखकाने ऐबकच्या लष्करी कारनाम्यांची सविस्तर माहिती दिली आहे. लेखिकेने अरामशहाचा उल्लेख केलेला नाही पण इल्तुतमिशच्या १२१७ पर्यंतच्या राजवटीतील घटनांचे वर्णन केले आहे.
2. ताज-उल-मासिर ही भारतातील मुस्लीम राजवटीच्या सुरुवातीशी निगडित पहिली ऐतिहासिक कथा आहे; अशा प्रकारे दिल्ली सल्तनतच्या इतिहासाला गझनी, मध्य आशिया किंवा इस्लामच्या इतिहासापासून वेगळे करते, जे इतर अनेक समकालीन इतिहासांचे नेहमीचे प्रारंभिक बिंदू आहेत.
   • अरबी आणि पर्शियन भाषांचे, कवितेत तसेच गद्यात अनोखे मिश्रण हे त्याच्या अभिव्यक्तीचे माध्यम आहे.
3. तो अंशतः इतिहास आणि अंशतः काल्पनिक आहे; ऐतिहासिक कथानकाच्या मधोमध लेखिकेने इतर काही विषयांचे किंवा पात्रांचे विलक्षण विवेचन ओघवत्या शैलीत करण्यास सुरवात केली आहे.
   • एवढेच नव्हे; हसन निजामी प्राचीन भारतातील पंचतंत्र वाङ्मयाच्या शैलीत आरशाचे गुण, बुद्धिबळाचे नियम, नैसर्गिक घटक, ऋतू, फळे, फुले इ. गुणांचा समावेश असलेल्या वर्णनांची गौण मालिका सादर करतात.

Minhaj us सिराज

1. मिन्हाज उस सिराज इल्तुतमिशसोबत दिल्लीला गेला आणि त्याला त्याने आश्रय दिला. सुलतान इल्तुतमिश आणि सुलतान नसीरूद्दीन महमूद (१२४६-६६) यांच्या हाताखाली मिन्हाज हा प्रमुख काझी होता.
2. मिन्हाजुस सिराज हे एक उत्कृष्ट इतिहासकार होते. त्यांनी आपल्या तबकाती नसीरी या ग्रंथात इस्लामी जगाचा सविस्तर इतिहास मांडला आहे.
3. या पुस्तकात ऐबक आणि त्याचा मुलगा अरामशाह, नसीरुद्दीन कबाचा, बहाउद्दीन तुघरील, लखनौतीचे पहिले चार राज्यकर्ते, इल्तुतमिश आणि बलबनचा सुरुवातीचा इतिहास देण्यात आला आहे.
4. या पुस्तकात सल्तनत काळातील प्रख्यात दरबारी, लष्करी सेनापती, प्रांतीय गव्हर्नर आणि इतर प्रतिष्ठित व्यक्तींची चरित्रात्मक रेखाचित्रे आहेत, ज्याचा शेवट बलबनच्या सुरुवातीच्या इतिहासाने होतो.
5. तबकत-ए-नसीरी ने भारतासह मध्य आशियातील मंगोल ांच्या धोक्याची मौल्यवान नोंद जपली आहे; यात चेंगीझ खान आणि त्याच्या वंशजांचा उल्लेख आहे.
6. तबकत-ए-नसीरी सोप्या, सरळ आणि अचूक भाषेत लिहिली गेली आहे. त्याच्या स्वभावानुसार हे काम थोडक्यात आहे; लेखक निरर्थक चर्चा किंवा मुख्य मुद्द्यांकडे दुर्लक्ष करत नाही.
   • त्यांचा न्यायालयीन व्यवसाय आणि खऱ्या इतिहासकाराच्या भावनेचा पुस्तकाच्या कार्यपद्धतीवर आणि आशयावर खोलवर ठसा उमटलेला आहे, असे त्यांचे श्रेय म्हणता येईल.
7. तबकत-ए-नसीरी नंतरच्या मध्ययुगीन इतिहासकारांना सुपरिचित होती, जरी मुघल सम्राटांनी त्याच्या व्यापक प्रसारास प्रोत्साहन दिले नाही कारण, तेविसाव्या खंडात लेखिकेने मंगोल मारुड आणि त्यांनी मध्य आशियात केलेल्या विनाशाबद्दल काही साधे भाष्य केले होते; त्यांनी मुस्लिमांवर केलेले अत्याचार विशेषतः मिन्हाजने उघड कीस आणले.

अमीर खुसरो

1. अमीर खुसरो (इ.स. १२५२-१३२५) हा व्यावसायिक इतिहासकार नव्हता किंवा त्याने स्वत:चा दावाही केला नव्हता, जरी त्याच्या नावावर किरानस सादैन, मिफ्ताह-उल-फुतुह, खजैन-उल-फुतुह, खजैन-उल-फुतुह, नूह सिपिहर आणि तुघलक नामा यासारख्या गद्य इतिहास आणि मसनवी (काव्यरचना) यासह सुमारे अर्धा डझन ऐतिहासिक कार्ये आहेत.
   • बलबनपासून गयासुद्दीन तुघलकापर्यंत च्या सर्व सुलतानांच्या दरबारात त्यांनी कवी म्हणून सजावट केली; तो तुती ए हिंद या नावाने प्रसिद्ध होता.— ‘भारताचा पोपट’.
2. त्यांनी फारसी व हिंदवी किंवा देल्हवी (नंतर उर्दू) भाषेत अनेक दोहे रचले व साहित्यावर अनेक ग्रंथ लिहिले ज्यात वरील ऐतिहासिक कार्ये, पाच दिवाण (काव्यरचनासंग्रह), सुमारे डझनभर कादंबऱ्या, शेख निजामुद्दीन यांचे सूफी तत्त्वज्ञान व म्हणींचे चार संग्रह, तसेच गद्य तसेच काव्य ातील असंख्य ग्रंथ ांचा समावेश होता. धर्मशास्त्र, तत्त्वज्ञान आणि कला.
3. अमीर खुसरोचा ‘किरान उस सादैन’ हा एक ऐतिहासिक मसनवी ग्रंथ असून सुलतान कैकुबाद आणि त्याचे वडील बंगालचे गव्हर्नर बुघरा खान यांच्यात अवध येथे झालेल्या भेटीचे प्रत्यक्षदर्शी वर्णन आहे. राजकीय परिस्थिती, दरबारी वातावरण आणि त्या काळातील सामाजिक-सांस्कृतिक जीवनावर प्रकाश टाकतो.
4. मिफ्ताह-उल-फुटुह मध्ये जलालुद्दीन खिलजीच्या लष्करी मोहिमांचा लेखाजोखा कवितेत आहे.
   • खजैनुल फुटुही किंवा तारीख-ए-इलाही ही गद्यातील एक ऐतिहासिक रचना आहे जी अलाउद्दीन खिलजीच्या विजय आणि इतर कर्तृत्वाचे वर्णन करते. दख्खनमधील त्याच्या लष्करी मोहिमांची सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे.
   • भारतावरील मंगोल आक्रमणांचे वर्णन आणि त्यांचा मुकाबला करण्यासाठी अलाउद्दीनने अवलंबलेले कडक धोरण, प्रत्यक्ष ज्ञानावर आधारलेले असल्याने त्याला फार मोठे ऐतिहासिक महत्त्व आहे.
5. नूह सिपिलीर यांची काव्यरचना अलाउद्दीन खिलजीचा अयोग्य आणि अकार्यक्षम उत्तराधिकारी मुबारक शाह खिलजी याच्या कारकीर्दीशी संबंधित आहे.
6. तुघलक नामा हा देखील एक ऐतिहासिक मसनवी आहे, जो अमीर खुसरो ने खुसरो खानवर घियासुद्दीन तुघलकाच्या विजयाच्या स्मरणार्थ रचला होता (इ.स. १३२०), ज्यामुळे एका नवीन शासक घराण्याची स्थापना झाली. घियासुद्दीन तुघलकच्या कारकीर्दीतील इतिहासाचा हा एक मौल्यवान प्राथमिक स्त्रोत आहे.
7. ही कामे अमीर खुसरो यांनी एकतर राज्यकर्त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली किंवा त्यांच्यासमोर सादरीकरणासाठी तयार केली होती.
   • त्यांच्या रचनेतील त्यांची ‘प्राथमिक चिंता’ म्हणजे ‘आपली वाङ्मयीन क्षमता दाखवून चिरस्थायी प्रतिष्ठा मिळविणे आणि त्यांच्या वाङ्मयीन सादरीकरणाचे बक्षीस मिळविणे.
   • लेखक आपल्या आश्रयदात्यांच्या कर्तृत्वाचे कौतुक करतो आणि त्यांच्या उणिवा आणि अपयशांवर गदा आणतो. ही कामे सामान्यत: तथ्यात्मक आणि स्थलाकृतिक त्रुटींनी ग्रस्त असतात आणि कालानुक्रमिक अनुक्रमाचा अभाव दर्शवितात.
   • लेखिकेने काही अत्यंत नगण्य घडामोडींचा काल्पनिक लेखाजोखा वर्बोज शैली, काव्यात्मक प्रतिमा आणि वाङ्मयीन कलाप्रकारांचा अर्थ लावून दिला आहे.
   • अमीर खुसरो ला ‘जाणीवपूर्वक खोटारडे’ म्हणता येणार नाही, जरी त्याने ‘जे व्यक्त करायचे नव्हते ते वगळले; महंमद बिन तुघलकच्या बाबतीत बरानी यांनी जसे केले तसे ते वस्तुस्थितीचा विपर्यास करीत नाहीत.
8. वरील व्यतिरिक्त, अमीर खुसरो यांचे एजाज-ए-खुसराईवी नावाचे एक संकलन म्हणजे त्यांनी आपल्या मित्रांना किंवा मालकांना किंवा केवळ आपली साहित्यिक आणि बौद्धिक भूक भागविण्यासाठी लिहिलेल्या विविध प्रकारच्या दस्तऐवजांचा, वैयक्तिक पत्रांचा आणि ग्रंथांचा मोठा संग्रह आहे.
   • यातील काही अधिकृत दस्तऐवज आहेत, जसे की सुलतानांच्या आदेशाने त्यांनी तयार केलेला लखनौतीचा फत्थुनामा, ज्याला प्रचंड ऐतिहासिक महत्त्व आहे.
   • एजाज-ए-खुसरवीतील मजकूर हा त्या काळातील सामाजिक-सांस्कृतिक इतिहासासाठी अभ्यासाचा एक अमूल्य स्त्रोत आहे.

झियाउद्दीन बरानी

1. ‘तारीख-ए-फिरोज शाही’चे प्रसिद्ध लेखक झियाउद्दीन बरानी (जन्म: १२८५) यांना मध्ययुगीन भारतातील सर्व समकालीन इतिहासकारांमध्ये श्रेष्ठ मानले जाते. बरानी महंमद बिन तुघलकाच्या हाताखाली शाही दरबारात सामील झाला.
2. मिनहाज-उस-सिराज ने जिथं सोडलं होतं, तिथेच बरानी ंनी आपलं काम सुरू केलं; अशा प्रकारे त्याचे कथन तबकत-ए-नसिरीचे सातत्य आहे; बलबनपासून फिरोजशाह तुघलकापर्यंतच्या नऊ राज्यकर्त्यांचा त्याच्या कारकीर्दीच्या सहाव्या वर्षापर्यंतचा इतिहास यात देण्यात आला आहे.
   • फिरोज तुघलकचे कथन वगळून बरानी यांचे लेखन इतिहासाचे एक मानक कार्य आहे जे त्यांच्या काळातील प्रमुख इतिहासकार म्हणून त्यांची ख्याती प्रस्थापित करते.
3. परंतु बरानी यांनी महंमद बिन तुघलकाच्या राजवटीचे केलेले वर्णन अन्यायकारक आहे; त्यांनी जाणीवपूर्वक वस्तुस्थितीचा विपर्यास करून पक्षपाती मनाने लिखाण केले.
   • त्याचप्रमाणे फिरोज तुघलकाच्या राजवटीचे त्याचे वर्णन दबावाखाली तयार करण्यात आले; राजदरबाराने अपमानित झाल्यानंतर बरानी यांनी इतिहासकार म्हणून आपली कर्तव्ये बाजूला ठेवली आणि त्याऐवजी आपला संताप शांत करण्यासाठी सुलतानच्या चापलूसीचा आधार घेतला.
   • ‘तारीख-ए-फिरोज शाही’ हे या ग्रंथाचे शीर्षक खरे तर चुकीचे आहे; वैज्ञानिक इतिहासकार म्हणून बरानी यांची खरी किंमत त्यांनी महंमद बिन तुघलक किंवा फिरोज तुघलक यांच्याबद्दल जे लिहिले त्यावरून नाही तर त्याआधीच्या सुलतानांबद्दल कळते.
4. अर्थात, बरणीमध्ये खजुराची कमतरता आहे; काही ठिकाणी ते घडामोडींचे व राजकीय घडामोडींचे कालानुक्रमाने विश्लेषण करतात, पण स्वत:ची पडताळणी व सुधारणा करण्यासाठी टिपणांचा किंवा इतर संदर्भांचा काहीच फायदा नसताना त्यांनी आपल्या दुर्दैवी जीवनाच्या शेवटच्या वर्षात केवळ आपल्या आठवणीतून हे पुस्तक लिहिले असावे.
5. बारणी यांचे वर्णन वर्णनात्मक नसून विश्लेषणात्मक व टीकात्मक आहे; त्याला तपशिलाची पर्वा नसते; त्याऐवजी तो राजकीय आणि प्रशासकीय मुद्द्यांना ‘कॉम्पॅक्ट होल’ म्हणून घेतो आणि वैज्ञानिक सादरीकरणाच्या पद्धतीद्वारे ते ज्या कालखंडाशी संबंधित आहेत त्याची वैशिष्ट्ये प्रकट करतो.
   • घटनांचे त्यांचे संदर्भ राज्यकर्त्यांच्या मनाच्या कार्यपद्धतीवर, त्या काळातील अभिमान आणि पूर्वग्रहांवर प्रकाश टाकतात.
   • त्यांचा धार्मिक दृष्टीकोन, वर्गभान, अभिजात वर्ण आणि त्यानंतरची वैयक्तिक वैयक्तीकता यांचा अंतर्भाव असलेला व्यक्तिनिष्ठ दृष्टिकोन असूनही बारणी त्यांच्यातील खरा इतिहासकार प्रकट करतात.
6. बरणीचा फतवा-ए-जहांदारी हा तारीख-ए-फिरोजशाहीला पूरक खंड आहे.
   • या पुस्तकात लेखिकेने आपल्या आधीच्या कथनाच्या आधारे सल्तनतच्या राजकीय तत्त्वज्ञानाचे पुनरुज्जीवन आणि अधिक विवेचन केले आहे.
   • या पुस्तकात मुकुटाचे अधिकार व कार्ये, उच्चभ्रूंचे विशेषाधिकार, राज्याच्या सुरक्षिततेचा सिद्धांत, कायदा व सुव्यवस्थेचा प्रश्न, गुन्हेगारी व शिक्षा, धर्म व राजकारण, लष्कराची भूमिका आणि सुलतानांच्या गुप्तचर सेवा या विषयांचा समावेश आहे.

शम्स आय सिराज आफिफ

• शम्सी सिराज अफीफ (इ.स. १३५४) याने फिरोज तुघलकच्या दरबारात विद्वान म्हणून सुशोभित केले असले तरी त्याने कधीही अधिकृत नोकरी स्वीकारली नाही.
  • गयासुद्दीन, महंमद बिन तुघलक आणि फिरोज तुघलक या तीन तुघलक -—-राज्यकर्त्यांच्या जीवन-इतिहास, लष्करी मोहिमा आणि प्रशासकीय कर्तृत्वावर त्यांनी तीन पुस्तके लिहिली आहेत, त्यापैकी ‘तारीख-ए-फिरोज शाही’ नावाचे एकच पुस्तक जिवंत राहिले आहे.
  • हे केवळ फिरोज तुघलकच्या कारकीर्दीला समर्पित आहे आणि त्याच्या काळातील सर्वात अचूक आणि अस्सल समकालीन वर्णन आहे.
• त्यांनी इतिहासकार आणि चरित्रकार ाच्या खऱ्या भावनेने, वैभवशाली भूतकाळाच्या आठवणी, भावी पिढीच्या हितासाठी कुठलाही स्वार्थ, पूर्वग्रह न बाळगता लिहिल्या.
  • या पुस्तकात लेखकाने फिरोज तुघलकाच्या राजकीय व लष्करी कारवायांचीच नव्हे, तर लोककल्याणकारी कामांच्या विशेष संदर्भाने त्याचे प्रशासकीय धोरणही दिले आहे.
  • हे पुस्तक या अर्थाने अद्वितीय आहे की यात मोठ्या प्रमाणात लोकांचे जीवन आणि परिस्थिती देखील वर्णन केली आहे, हा एक पैलू ज्याकडे समकालीन लेखकांनी सहसा दुर्लक्ष केले आहे.